غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه‌ی قضاییه، اخیراً در نشست شورای اداری استان البرز به این موضوع اشاره کرده است که قوه‌ی قضاییه و به طور مشخص، سازمان زندان‌­ها، رنج زیادی از متراکم بودن زندان‌ها می‌برد؛ با تراکم زیاد در زندان‌ها، دیگر نمی‌توان آن اقدامات فرهنگی مثمر ثمر را در راستای اجتماعی کردن زندانیان انجام داد. اما موضوعی که شاید در بسیاری از مواقع مورد غفلت مسئولان قضایی و سازمان زندان‌­ها قرار می‌­گیرد، وضعیت بهداشتی زندان­‌ها در ایران است. جابه‌جایی زندانی­‌های تهران و یا زندان‌های واقع در استان البرز به خارج از شهر این سوال را مطرح می‌­کند که در این جابه‌جایی اصولاً مسائل نرم‌­افزاری در حوزه‌ی سلامت تا چه حد مورد نظر قرار می‌گیرد؟

برای صحبت در خصوص حقوق زندانیان و تغییر زندان‌ها ابتدا باید بر این نکته تاکید کرد که زندانیان به عنوان مجازات به زندان فرستاده می‌شوند، نه برای مجازات. این نکته دلالت بر این دارد که از دست دادن حق آزادی یک فرد با مهار در یک محیط بسته اعمال می‌شود. با این حال، نگه داشتن فرد در حبسِ دولت، نباید اثرات مخربی بر سلامت او داشته باشد. متاسفانه، این معضل در بسیاری از زندان‌های ایران وجود دارد. آیا تاکنون امکان صحبت در خصوص محیط سالم در زندان‌­های ایران به صورت عمل‌گرایانه وجود نداشته، یا این‌که زمان صحبت در مورد حقوق زندانیان و خدمات بهداشتی که قرار است توسط نهادهای بازداشت کننده به آن‌ها ارائه شود، فرا نرسیده است؟ پاسخ به این سوال این است که زندانیان دارای حقوق غیرقابل انصرافی هستند که توسط معاهدات و میثاق‌های بین‌المللی به آن‌ها اعطا شده است. بدون تردید این حقوق شامل حق برخورداری از مراقبت‌های بهداشتی و مراقبت در مقابل بیماری‌­های واگیردار هم می‌شود. چگونگی دسترسی به این حقوق در محیطِ اغلب مضرِ زندان‌­های ایران و عفونت اچ.آی.وی -که شیوع آن در زندان‌­های ایران متاسفانه آمار بالایی دارد- موضوع این نوشتار کوتاه است.

***

سیاست‌های بهداشت عمومی برای تضمین بهترین شرایط ممکن برای همه‌ی اعضای جامعه است تا همه بتوانند از آن بهره­‌مند شوند. متاسفانه زندانیان در ایران اغلب در این معادله فراموش می‌­شوند و یا در مواردی عمداً از این حق محروم می‌­گردند. زندانی‌­ها به دلایل متفاوت در حال ورود و خروج از زندان هستند. برخی با بی‌گناه شناخته شدن و یا پایان دوره‌ی محکومیت­شان از زندان آزاد می‌شوند. برخی در جریان تحقیقات و محاکمه از زندان خارج و دوباره به زندان برگردانده می‌­شوند. علاوه بر این، برخی از زندانی‌­ها اغلب به دلایل مختلف از جمله تنبیه و یا برای گذراندن مدت زندان در زندانی متناسب با جرمشان از زندانی به زندان دیگر منتقل می‌­شوند. بنابراین زندانیان با بسیاری از افرادی که روزانه از زندان ورود و خروج دارند، در تماس هستند. ماموران انتظامی و اطلاعاتی، نگهبانان زندان، پرسنل زندان، پرسنل پزشکی، تعمیرکاران، ملاقات‌‌کنندگان و وکلا نیز هر روز به زندان می‌آیند و می‌روند. زندانیان در نهایت پس از گذراندن دوران محکومیت خود یا گهگاهی که عفو وجود دارد از زندان آزاد می‌شوند. این رفت و آمد و حرکت مداوم در داخل و خارج از زندان، کنترل هر بیماری مسری در زندان را بیش از پیش حائز اهمیت می‌کند.

با توجه به مشکلات تخصیص بودجه در ایران و هزینه‌ی بالای نگهداری زندانیان، گردش مالی زندانیان امری مهم در تامین بهداشت آن‌هاست. اغلب گردش مالی سالانه‌ی جمعیت زندانیان در کشورهای متفاوت، چهار تا شش برابر تعداد زندانیانی است که در هر زمان معین نگهداری می‌شوند. اما در ایران به دلیل نبود شفافیت مالی، گردش مالی زندانیان مشخص نیست. به همین دلیل، با توجه به عدم شفاف‌سازی و در نظر نگرفتن جمعیت زندان، رسیدگی به مسائل بهداشت عمومی مانند اچ.آی.وی یا هر بیماری مسری دیگری در زندان­‌های ایران غیرممکن به نظر می­‌رسد.

در بسیاری از زندان­‌های ایران، خشونت و اجبار بین زندانیان می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم به خطرات جدی سلامتی منجر شود. تجاوزات فیزیکی و حتی قتل می‌تواند در زندان‌ها رخ دهد که نمونه­‌های بسیاری از آن نیز توسط منابع حقوق بشری گزارش می‌شود. تعرض بین زندانیان و افسران اصلاح و تربیت و حتی بیش‌تر از آن بین زندانیان با یکدیگر رخ می‌دهد. موارد بسیاری از خشونت بین زندانیان -به ویژه تجاوز جنسی- در زندان­‌های ایران گزارش شده است.

خشونت در محیط‌های زندان دلایل زیادی دارد. درگیری‌ها ممکن است دلایل قومی یا ارتباطی به رقابت بین باندها داشته باشد. شرایط زندگی بسته و اغلب بسیار شلوغ زندان­‌های ایران نیز منجر به خصومت بین زندانیان می‌­شود. محیط خسته‌کننده‌ی زندان و عدم اشغال ذهن و بدن منجر به سرخوردگی‌ها و تنش‌های انباشته می­‌شود. این محیط راه را برای فعالیت‌های پرخطر مانند استفاده از مواد مخدر، فعالیت‌های جنسی بین مردان، خالکوبی و سایر فعالیت‌های سبک برادری خونی هدایت می‌کند. برخی برای فرار از زندگی یکنواخت در زندان در این فعالیت‌ها افراط می‌کنند. با این حال، برخی دیگر مجبور می‌شوند برای کسب قدرت یا سود پولی، در بازی‌های اجباری شرکت کنند. سبک زندگی پرخطر می­‌تواند منجر به انتقال بیماری از زندانی به زندانی شود و در صورت عدم کنترل، خطر جدی برای سلامت عمومی ایجاد کند.

خشونت کنترل نشده در زندان­‌های ایران تماس محافظت نشده با خون انسان را ممکن می‌سازد. هم‌چنین اعمال جنسی محافظت نشده با تبادل ترشحات انسانی بالقوه آلوده یک خطر واقعی است. رابطه‌ی جنسی اجباری بین زندانیان لزوماً تجاوز جنسی اجباری نیست؛ برعکس، محیط خشونت‌آمیز زندان ممکن است بسیاری از زندانیان، به‌ویژه آن‌هایی را که از نظر مالی شرایط مناسبی ندارند، وادار کند که اعمال جنسی را که در غیر این صورت از آن‌ها اجتناب می‌کردند، بپذیرند. مصرف داخل وریدی مواد مخدر و استفاده‌ی مشترک از سوزن و سرنگ مشکلات زیادی را ایجاد می‌کند. اگر برخی از زندانیان دیگران را مجبور به استفاده از مواد مخدر تزریقی و ابزارهای مشترک آلوده کنند، اجبار می‌تواند مرتبط باشد. کارکنان پزشکی و نگهبانی باید از خطرات این‌گونه تماس‌ها و وسایل جلوگیری از آلودگی مطلع شوند. اگر قرار است اچ.آی.وی یا دیگر بیماری‌­های مسری در زندان­‌های ایران کنترل شود، آموزش در مورد این مسائل اولین و حتی ضروری‌ترین مرحله است.

زندانیان حق دارند در برابر محیط­‌های خطرناک زندان­‌های ایران محافظت شوند و از مقامات انتظار دارند که از آن‌ها در برابر خشونت فیزیکی و جنسی محافظت کنند. این حق فراتر از حق درخواست حبس در انزوای محافظت شده (یا سلول انفرادی) است. مقامات زندان در ایران باید بتوانند با داشتن کارکنان آموزش دیده به تعداد کافی، محیط امنی را بدون توسل به چنین اقدامات شدیدی برای عموم افراد محبوس تضمین کنند. متاسفانه، مشکل خشونت در زندان­‌های کشور یک واقعیت است. سلسله مراتب داخلی زندانیان، توسط مقامات زندان مورد تایید، تشویق و نادیده گرفته و یا حتی انکار شده است. چنین سیستمی زندانیان طبقه‌ی پایین را به شدت مجازات می­‌کند و در موارد شدید برخی از آن‌ها را تبدیل به اشیائ جنسی و قربانی آزار می­‌کند. سیستم رایج در زندان­‌های ایران با ظهور باندهای مواد مخدر و رهبران آن‌ها که سلسله مراتب شناخته شده را به چالش می‌کشند، در حال تکامل و پیچیده‌تر شدن است.

ابتلا به هر نوع بیماری در زندان­‌های ایران جزئ مجازات زندانی نیست. این واقعیت زمانی که بیماری به طور بالقوه کشنده باشد (مانند اچ.آی.وی) اهمیت بیش‌تری نیز می‌یابد. در بسیاری از اسناد بین­‌المللی بر حق برخورداری از بالاترین استاندارد سلامت جسمی و روانی برای زندانیان تاکید شده و در قوانین داخلی ایران نیز این حق شناخته شده است، اما به دلایل متقاوت اجرایی نمی‌­شوند و یا سلیقه‌­ای اجرا می‌­شود. حق برخورداری از بالاترین استانداردهای سلامتی باید بدون تبعیض و ملاحظات سیاسی در مورد شرایط بهداشتی زندان و مراقبت‌­های بهداشتی زندانیان اعمال شود. این حق برای مراقبت‌های بهداشتی و محیط زیست سالم با سایر حقوق زندانیان مانند عدم تبعیض، حفظ حریم خصوصی و رازداری مرتبط است.

با توجه به این‌که زندانیان نمی‌­توانند در شرایط بازداشت خود از عهده‌ی امور شخصی خود برآیند، این وظیفه‌ی دولت است که خدمات بهداشتی و محیطی سالم را ارائه دهد. در اسناد حقوق بشری از دولت­‌ها خواسته می­‌شود که زندانیان از مراقبت‌های بهداشتی معادل مراقبت‌های بهداشتی موجود برای جمعیت خارجی برخوردار شوند. از یک سو، در بسیاری از این اسناد از واژه‌ی معادل به جای برابری استفاده شده است، زیرا زندان یک موسسه‌ی بسته با نقش حبس است که همیشه امکان مراقبت یکسان در خارج را فراهم نمی‌کند. از سوی دیگر، از آن‌جایی که زندانیان در زمان ورود به زندان به احتمال زیاد در وضعیت روحی و جسمی بدی قرار دارند و آن شرایط نامساعد وضعیت سلامتیشان را بدتر می‌کند، نیاز به مراقبت‌های بهداشتی و درمان اغلب در زندان نسبت به یک جامعه بیرونی بیش‌تر می‌شود با این حال، ارائه مراقبت‌های بهداشتی اولیه به زندانیان در ایران که از سیستم بهداشتی پایدار و قوی برخوردار نیست، بسیار دشوار است.

با توجه به موضوع خاص اچ.آی.وی و سایر بیماری­‌های مسری، حوزه­‌های مختلفی توسط این دست اسناد مورد توجه قرار می‌­گیرد. مسئولین موظفند سلامت فردی زندانیان را حفظ کنند و سلامت عمومی جمعیت زندان -و بیرون- را ارتقائ دهند. حفاظت از سلامت عمومی در بستر زندان با ارتقائ و حفاظت از سلامت و کاهش عوارض و مرگ و میر زندانیان و کل جامعه در ارتباط است. این شامل همه‌ی کارکنان زندان، اعضای خانواده‌ی زندانیان و سایر بازدیدکنندگان می‌شود.

تعیین عوامل خطر و اشکال رفتار پرخطر برای آگاهی از نحوه‌ی انتشار عفونت در خصوص بیماری‌های عفونی ضروری است. این اطلاعات برای توسعه برنامه‌های پیشگیری به کار می‌آید. این کار به طور معمول برای سایر بیماری‌ها مانند سل و سیفلیس نیز انجام می‌شود. در گذشته، معمولاً اقدامات اجباری مانند جداسازی و قرنطینه برای کنترل اپیدمی‌ها و تهدیدهای بهداشت عمومی اتخاذ می‌شد. با این حال بایستی اشاره شود که اقدامات خاص ممکن است رفتارهای فردی را برای منافع عمومی محدود کند. در سال‌های اخیر این قبیل اقدامات اجباری عمدتاً به دلیل حضور گروه‌های مدنی مختلف برای حمایت از حقوق افراد مبتلا به اچ.آی.وی مورد تردید قرار گرفت. بحث این بود که حفاظت از سلامت عمومی باید با رعایت حقوق بشر دست به دست هم دهد. اگر افراد مبتلا به اچ.آی.وی مورد تبعیض قرار گیرند یا حق آن‌ها برای محرمانه بودن اطلاعات پزشکی رعایت نشود، برای انجام آزمایش داوطلب نمی‌شوند. علاوه بر این، آن‌ها کم‌تر به دنبال مشاوره در مورد روش‌های پیشگیری سوق داده خواهند شد. در زندان­‌های ایران، به دلیل فقدان آموزش در مورد انتقال عفونت اچ.آی.وی در مقایسه با محیط خارج از زندان، اغلب دیدگاه بدبینانه‌­ای نسبت به این بیماری وجود دارد. زندانیان و کارکنان زندان در ایران به دلیل ترس از سرایت، تعصب نسبت به معتادان به مواد مخدر یا همجنسگرایان، یا ترکیبی از این موارد، اغلب از هر کسی که به عنوان اچ.آی.وی مثبت شناسایی می‌شود، می­‌ترسند. علاوه بر این، زندانیان به طور کلی آگاه نیستند که عفونت فقط از طریق رفتارهای پرخطر رخ می‌دهد (در زندان، این رفتارها اساساً به معنای رابطه‌ی جنسی نفوذی یا تزریق داخل وریدی با تجهیزات آلوده و هم‌چنین احتمالاً از طریق اعمال دیگر مانند خالکوبی است). خطر محرومیت و حتی آسیب جسمی برای این‌گونه زندانیان یک واقعیت در محیط زندان است.

رازداری پزشکی و آموزش یکی از را­هکارها برای کنترل این موضوع است. در هر رابطه‌ی پزشک و بیمار، رازداری سنگ اصلی مراقبت پزشکی است. پزشکانی که با زندانیان کار می‌‎کنند وظیفه‌ی ویژه­ای دارند تا اطمینان حاصل کنند که رابطه‌ی پزشک و بیمار حفظ می‌شود و پزشکان صرفاً بخشی از اداره‌ی زندان تلقی نمی‌شوند. پزشکان مسئول اطمینان از محرمانه‌بودن پرونده‌های پزشکی زندانیانی هستند که ممکن است حاوی اطلاعات حساس باشد. در سیستم‌هایی که پزشکان زندان نمی‌توانند حریم خصوصی را تضمین کنند، نباید چیزی را که ممکن است بیمارانشان را با مدیریت زندان در تقابل و خطر قرار دهد، یادداشت کنند.

در مورد اچ.آی.وی این سوال بسیار مهم است. فرض کنید یک زندانی متقاعد نشده است که اطلاعات شخصی به اندازه‌ی وضعیت اچ.آی.وی او در محرمانه بودن پرونده‌ی پزشکی محافظت می‌شود. در این صورت اعتمادی به رابطه‌ی پزشک و بیمار وجود نخواهد داشت. بدون اعتماد، پزشکان هرگونه تاثیری را که ممکن است برای محافظت از زندانیانی که به دنبال کمک آن‌ها باشند از دست خواهند داد. متاسفانه زندان­‌های ایران به رعایت نکردن رازهای پزشکی بدنام هستند. افشای نامناسب وضعیت اچ.آی.وی ممکن است زندانیان را به کلی از خدمات پزشکی دور کند و پیشگیری و آموزش را حتی دشوارتر سازد. اطلاعات مربوط به وضعیت اچ.آی.وی یک زندانی باید توسط پزشکان به مقامات غیرپزشکی فقط به صورت محدود، پاسخگو و کاملاً نیاز به دانستن افشا شود. حق یک زندانی برای محرمانه بودن پزشکی باید محترم شمرده شود و به نام کنترل و امنیت -همان‌طور که اغلب اتفاق می‌افتد- نقض نشود.

تاکید بر آموزش و آموزش همتایان، جلب اعتماد عمومی و جلب همکاری در مدیریت اپیدمی اچ.آی.وی را ممکن می‌سازد. در زندان­‌های ایران، هنوز کارهای زیادی باید در زمینه‌ی آموزش و بهداشت در این خصوص انجام شود. نیاز شدیدی به آموزش و متقاعد کردن کادر پزشکی و مافوق مستقیم آن‌ها در اداره‌ی زندان و خود زندانیان وجود دارد. در مدیریت اچ.آی.وی لازم است به این نکته اشاره شود که اعمال هرگونه محدودیت در حقوق زندانیان تنها باید به عنوان آخرین راه حل، با هدف مشخص صورت گیرد.

علاوه بر این، حقوق اساسی زندانیان هرگز نباید محدود شود و محدودیت‌ها نباید شامل اکثریت زندانیان غیر مرتبط با اقدام انجام شده باشد. هر اقدامی که حقوق زندانیان را محدود می‌کند باید تحت نظارت خارجی قرار گیرد و به‌طور دوره‌ای بازنگری شود تا ارزیابی شود که آیا موثر است یا خیر. با این حال، در برخی موارد، حبس حفاظتی ممکن است برای حمایت از زندانیان اچ.آی.وی توجیه شود.

***

در زندان‌های ایران، محیط انسانی اغلب محیطی پرخطر است که یا به‌طور داوطلبانه توسط زندانیانی که دارای موقعیت‌های قدرت هستند به وجود می‌آید یا به زور بر زندانیان ضعیف‌تر تحمیل می‌شود. زندانیان حق دارند در جایی زندگی کنند که امنیت فردی آن‌ها تضمین شود. داشتن آگاهی کامل از چگونگی انتقال اچ.آی.وی در یک زندانِ خاص، برای اداره‌ی زندان بسیار مهم است. اگر اجبار جنسی و یا خشونت موضوع اصلی باشد، نظارت بهتر و مداخلات فعال برای محافظت از زندانیانِ هدف باید اجرا شود. اگر مشکل اصلی تزریق دارو و استفاده‌ی مشترک از تجهیزات تزریقی باشد، آموزش فعال ممکن است کافی نباشد چرا که ممکن است افرادی که مواد مخدر را به زندان وارد می‌کنند، به دنبال وادار کردن سایر زندانیان به خرید و تزریق مواد مخدر باشند و برنامه‌های درمان مواد مخدر و اقدامات کاهش آسیب را برای زندانیان معتاد به مواد مخدر متوقف کنند. زندانیان اچ.آی.وی مثبت نباید از دسترسی به تفریح، آموزش یا دسترسی عادی به خارج محروم شوند. از نقطه نظر کاملاً پزشکی، تا زمانی که زندانی سالم است، هیچ توجیهی برای جداسازی وجود ندارد. سلول انفرادی زندانیان اچ.آی.وی مثبت باید ممنوع شود. هر محدودیتی باید استثنایی باشد، مانند آزمایش اجباری برای موقعیت‌های ویژه‌ی پرخطر (به عنوان مثال می‌توان به زندانیانی که به عنوان مراقب پزشکی در بیمارستان‌ها یا کلینیک‌های دندان‌پزشکی کار می‌کنند اشاره کرد، یا زندانیانی که در مکان‌هایی مانند لباسشویی، آشپزخانه یا سایر مکان‌ها به عنوان نظافتچی کار می‌کنند که خطر کم‌تری برای سایرین دارند اما ممکن است در معرض صدمات و در نتیجه عفونت اچ.آی.وی باشند). هم‌چنین ممکن است ملاحظات امنیتی شخصی (ترس از آسیب دیدن) وجود داشته باشد که برای مثال، زندانیانی که اچ.آی.وی مثبت شناخته می‌شوند، درخواست می‌کنند که در یک واحد امن نگهداری شوند. برای ایمنی آن‌ها، هم اصلاحات زندان و هم اصلاحات کیفری عناصر مهم بسیاری از مشکلاتی هستند که زندان‌های ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهند و باید حل شوند.

کاهش جمعیت کلی زندان‌ها باعث بهبود شرایط فیزیکی و کاری زندان‌ها می‌شود و به تضمین امنیت همه‌ی افراد در بازداشت کمک می‌کند. بدیهی است که منابع مالی نیز باید به سیستم‌های زندان اختصاص یابد. یکی از راه‌های موثر برای مهار افزایش جمعیت زندانیان، ارائه‌ی مجازات‌های جایگزین‌ زندان برای مجرمان است.