حقوق بشر از جمله مسائلی است که حیطه ی آن چنان وسیع است که به سختی می­توان برای آن مرز و محدوده ای تعیین کرد. فعالیت های مدافعان از مبارزه با ختنه ی زنان گرفته تا نقد حاکمان داخلی و جنگ طلبان بین المللی، چنان گسترده است که کمتر فضایی را می توان تصور کرد که به نحوی با حقوق بشر و فعالان این عرصه، بی ­ارتباط باشد. حقوق بشر هیچ مرزی جز انسانیت نمی­ شناسد؛ یعنی حمایت از همه­ ی انسان­ ها در همه جا؛ از فقیرترین کشورها تا پیشرفته­ ترین آن ها، بی ­ثبات ­ترین تا امن ­ترین کشورها، دیکتاتوری­ ترین تا دموکرات ­ترین کشورها در همه ی حالات جنگ و صلح، حقوق بشر لازم الرعایه است و در همه­ ی جوامع بزرگ و کوچک لازم است که فعالان حقوق بشر برای ترویج و حمایت از حقوق بشر برای رسیدن به وضعیتی بهتر و انسانی تر بکوشند.

اما فعالان یا مدافعان حقوق بشر چه کسانی هستند، از چه وضعیت حقوقی برخوردارند و برای برخورداری از آن حقوق، چه استانداردهایی را باید رعایت کنند؟ در این یادداشت کوتاه، سعی بر تبیین این مسائل خواهیم داشت.

چه کسانی می­ توانند مدافع حقوق بشر باشند؟

هیچ تعریف مشخصی وجود ندارد که مدافع حقوق بشر کیست. در یک تعریف کلی می ­توان گفت که اصطلاح فعال حقوق بشر به کسی اشاره دارد که به صورت فردی یا گروهی در جهت ترویج و حمایت از حقوق بشر فعالیت می­ کند. این اصطلاح عام است و در رسانه ها کاربرد بیش تری دارد در حالی که معادل ارجح ­تر و حقوقی ­تر آن “مدافع حقوق بشر (Human rights defender)” است. آن چه اعلامیه ی مدافعان حقوق بشر بدان اشاره می کند، مفهوم وسیعی است و جمعیت کثیری را در بر می گیرد که شامل هر فرد یا گروهی از افراد است که در ترویج حقوق بشر کار می ­کنند؛ از سازمان ­های بین المللی گرفته تا افرادی که در جوامع محلی فعالیت می کنند. مدافع حقوق بشر می تواند از هر جنس و سن و نژاد و مذهبی باشد، از هر گوشه ای از جهان. او نه فقط محدود به کار در قالب NGOها و سازمان های بین دولتی است، بلکه ممکن است که در برخی موارد، کارمند دولتی، کارگزار مدنی یا عضوی از بخش خصوصی باشد. به طور کلی مدافعان حقوق بشر به دو دسته تقسیم می شوند:

1 – مدافع حقوق بشر حرفه ­ای

مدافعان حرفه ای کسانی هستند که به طور منظم و به صورت تمام وقت یا پاره وقت درگیر فعالیت های حقوق بشری هستند و اغلب در این امر اشتغال دارند. آن ها ممکن است حقوق بگیر باشند و یابه صورت داوطلبانه خدمت کنند. مثل ناظران ملی و بین المللی، مدیران NGOها، گزارشگران سازمان ملل، آمبودزمان(Ombudsman) یا بازرس وکلای حقوق بشری و غیره.

بایستی توجه داشت که آن چه یک نفر را تبدیل به یک مدافع حقوق بشر می­ کند، نه عنوان و لقب شغلی خودش یا سازمانی که برای آن کار می کند، بلکه مهم کاری است که به آن می پردازد. لازم نیست که او حتماً با عنوان فعال یا مدافع حقوق بشر شناخته شود یا سازمان و نهادی که او در آن کار می کند نام حقوق بشر را با خود به یدک بکشد. بسیاری از کارکنان سازمان ملل متحد فعال حقوق بشر به شمار می آیند؛ در حالی که کار آن ها عنوان حقوق بشری ندارد. مثلاً کسانی که در یونسکو یا برنامه ی جهانی برای غذا کار می کنند و هم چنین دیگر کسانی که تحت نام دیگری مشغول فعالیت هستند اما کارشان ماهیتاً حقوق بشری است، بایستی از آن ها با نام فعال حقوق بشر یاد کرد.

بسیاری از مدافعان حرفه ­ای حقوق بشر به صورت مستقیم یا تمام وقت درگیر کارهای حقوق بشری نیستند اما برخی مواقع کارشان به واسطه­ ی حرفه­ ای که مشغول هستند، با حقوق بشر ارتباط پیدا می کند. برای مثال وکیلی که با مسائل حقوق تجاری سر و کار دارد نمی­ تواند به صورت خودکار، فعال حقوق بشر به شمار بیاید مگر این که به واسطه ی حوزه ی کاری، پرونده های حقوق بشری برعهده بگیرد و از قربانیان نقض حقوق بشر در محاکم قضایی دفاع کند. همین طور هم روزنامه نگاران؛ روزنامه نگاران به خودی خود، فعال حقوق بشر نیستند اما بسیاری از روزنامه نگاران به عنوان فعال حقوق بشر شناخته می شوند؛ مثل کسانی که از وقایع نقض حقوق بشر، گزارش تهیه می کنند. هم چنین معلمی که درس حقوق بشر می دهد، به دلیل این که در ترویج حقوق بشر می­کوشد، یک فعال حقوق بشر محسوب می ­شود.

گروهی دیگر از فعالان حقوق بشر هستند که به ظاهر پیشه و حرفه­ ی آن ها ربطی به حقوق بشر ندارد اما به واقع در ترویج حقوق بشر به طور غیر مستقیم کمک می کنند؛ مانند هنرمندان و نویسندگانی که در آثارشان به نوعی از حقوق زنان و کودکان دفاع می کنند یا آزادی را می ستایند. هنرمندان و نویسندگان بیش ترین تاثیر را بر افکار عمومی جامعه دارند که به نوبه ی خود می توانند در ترویج بیش تر حقوق بشر یاری رسانند.

2 – مدافع حقوق بشر غیرحرفه ­ای

بسیاری از گروه های انسانی که خارج از شغل یا حرفه­ ی خودشان به ترویج حقوق بشر کمک می کنند، در این دسته قرار می­ گیرند. برای مثال  دانشجویی که به یک کمپین مبارزه با اعدام می پیوندد و دیگران را تشویق به همراهی می کند، سیاستمداری که در برابر فساد اداری همه گیر ایستادگی می کند و با این عمل در حمایت و ترویج حکومت داری مطلوب کمک می کند، پزشکان داوطلب، طرفداران حفاظت از محیط زیست یا دیگر کسانی که در اعتراض به اعمال و سیاست های دولتی ناسازگار با حقوق بشر، در خیابان ها تجمع می کنند؛ مدافعان غیر حرفه ای حقوق بشر محسوب می شوند. ممکن است نام برخی از این مدافعان در سطح بین المللی شناخته شده باشد اما، اکثر آن ها به صورت ناشناس باقی می مانند؛ هر چند کاری که انجام می دهند بسی با ارزش تلقی می ­شود.

حقوق مدافعان حقوق بشر

مدافعان حقوق بشر با آن که درگیر دفاع از حقوق انسانی هم نوعان خودشان هستند، خود آن ها در معرض خطرات و تهدیدات نقض شدید حقوق بشر از طرف دولت ­ها و در برخی موارد از طرف تروریست­ ها هستند؛ مثل قضیه ی ملاله یوسف زئی، دختر دانش آموز پاکستانی که به خاطر فعالیت ­های حقوق بشری از جمله حمایت از حق بر آموزش برای دختران در مناطق قبایلی، قربانی عملیات تروریستی طالبان شد. بنابراین، مدافعان حقوق بشر که به صورت فداکارانه، فعالیت حقوق بشری می­ کنند، نیازمند حمایت­ های ویژه، شناسایی و احترام به حقوق بشری و آزادی­ های بنیادین آن ها از طرف دولت­ ها، نهادهای مدنی و  سازمان ­های بین المللی هستند.

در سال 1998، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در پنجاهمین سالگرد تصویب اعلامیه ی جهانی حقوق بشر، اعلامیه­ ای را تصویب کرد تحت عنوان “اعلامیه ی حقوق و مسئولیت افراد، گروه ها و نهادهای اجتماعی در ترویج و حمایت از حقوق بشر جهانی و آزادی­ های بنیادین” که به طور اختصار، “اعلامیه ی مدافعان حقوق بشر (Declaration on Human Rights Defender)” خوانده می­ شود و به همین نام مشهور است. این اعلامیه، دستاورد تلاش های جمعی سازمان ­های حقوق بشری به همراه برخی از نمایندگان دولتی است که یک سند مهم و بسیار کاربردی در مجموعه اسناد حقوق بشری سازمان ملل متحد به شمار می ­رود. شاید مهم ترین اهمیت آن این است که اعلامیه، نه فقط دولت ها و مدافعان حقوق بشر، بلکه همه ­ی افراد انسانی را مورد خطاب تعهدات خودش قرار می ­دهد. این اعلامیه به ما می­گوید که همه­ ی ما باید نقشی در دفاع از حقوق بشر داشته باشیم و تاکید دارد که حقوق بشر یک جنبش جهانی است که همه­ ی ما را به نحوی درگیر آن می­ کند؛ اما حقوق خاصی را بر می­ شمارد که اختصاصاً فعالان حرفه ­ای حقوق بشر را مستحق آن می­ داند. هر چند اعلامیه ی مزبور یک سند لازم الاجرا نیست، اما حاوی حقوقی است که ریشه در دیگر اسناد لازم الاجرا مثل میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی دارد. علاوه بر آن، اعلامیه از طریق اجماع در مجمع مورد تصویب قرار گرفته است که، بیانگر اراده ی قوی دولت در الزام به تعهدات آن است.

مهم ترین حقوقی که این اعلامیه برای مدافعان بر می­ شمارد عبارتند از:

–         حق بر ترویج و حمایت از حقوق بشر در سطح ملی و بین المللی

–         حق بر تشکیل انجمن و سازمان­ های غیر دولتی برای دفاع از موضوعات مختلف حقوق بشری

–         حق بر تشکیل اجتماعات و گردهمایی ­های مسالمت ­آمیز

–         حق بر کسب و انتشار اطلاعات راجع به مسائل حقوق بشر یا نقض آن

–         حق بر انتقاد از قوانین و رویه­ های اجرایی و قضایی دولت و ارائه ی پیشنهادات سازنده جهت اصلاح آن قوانین و سیاست ­ها برای بهبود وضعیت حقوق بشر

–         حق برخورداری از حمایت ­های دولتی در تامین امنیت در حین فعالیت ­های حقوق بشری و تضمین آزادی پس از آن

حداقل استانداردهای مورد نیاز مدافعان حقوق بشر

همه ی انسان ها، شایستگی این را دارند که تبدیل به مدافع حقوق بشر شوند اما در کنار حقوقی که برای آن ها در نظر گرفته شده است، مسئولیت هایی هم دارند. بنابراین هر فعال یا مدافع حقوق بشر لازم است که حداقل استانداردهای سه گانه ی زیر را داشته باشند:

1 –پذیرفتن همه­ ی حقوق بشر: یک مدافع حقوق بشر باید جهان شمولی حقوق بشر را قبول داشته باشد و حقوق بشر را به صورت تفکیک ناپذیر و بنابر اصولی که در اعلامیه ی جهانی حقوق بشر آمده، که شامل تمام مواد سی گانه ی اعلامیه است، به درستی در خود درونی کرده باشد. نمی توان از برخی حقوق دفاع کرد اما برخی دیگر را انکار کرد. برای مثال نمی ­توان از آزادی بیان دفاع کرد اما با تساوی حق زن و مرد مخالفت کرد.

2 –دفاع از حقوق همه ­ی بشر: از حقوق همه ی انسان ها بدون توجه به نژاد، ملیت، جنسیت، مذهب، قومیت، زبان با هر عقیده ی سیاسی و یا هر منشائ دیگری بایستی دفاع کرد و از همه ی قربانیان نقض حقوق بشر حمایت کرد. ممکن است که مدافع حقوق بشر از حقوق گروهی حمایت کند که خودش متعلق به آن گروه نباشد. برای مثال مردانی که از حقوق زنان دفاع می کنند، کسانی که متعلق به جمعیت اکثریت هستند، از اقلیت دفاع می کنند، انسان های سالمی که از حقوق معلولان دفاع می کنند. یک فعال حقوق بشر خودش را متعلق به همه ی انسان ها می داند و هیچ مرز و محدوده ای بین دفاع از هم نوعان و غیر هم نوعان خودش قائل نیست. در واقع خودی و غیر خودی در فعالیت های حقوق بشری معنایی ندارد حتی ممکن است با عقیده ی کسی که از او حمایت می کند، مخالف باشد. این جمله­ ی مشهور ولتر می تواند چراغ راه هر فعال حقوق بشری باشد: “من با عقیده ی تو مخالفم اما حاضرم که جانم را فدا کنم تا تو هم آزادنه عقیده ات را بیان کنی.”

3 –پایبندی به اصل عدم خشونت: حقوق بشر با خشونت سازگار نیست و مدافعان حقوق بشر همیشه این را در نظر داشته باشند که تنها با توسل به شیوه های مسالمت آمیز است که حقوق بشر به عنوان آخرین آرمان شهر آرامش انسانی، قابل مطالبه است و لاغیر.