طرح توسعه پیرامون حرم شاهچراغ در شیراز از دوره‌ی تاشی خاتون مادر شیخ ابواسحاق اینجو و سپس شاه اسماعیل صفوی تا الان ادامه داشته است. در این نوشتار به طور مختصر نگاهی تاریخی به توسعه‌ی این مکان مذهبی در بازه‌های زمانی مختلف شده است.

***

تاریخچه

شاهچراغ آرامگاهی است در شیراز که بنا بر اعتقاد شیعیان احمد بن موسی کاظم (میر سید احمد) که پسر ارشد موسی کاظم (امام هفتم شیعیان) و برادر علی بن موسی الرضا (امام هشتم شیعان) است، در آن به خاک سپرده شده. او در راه پیوستن به برادر خود به سوی خراسان سفر نمود ولی در راه توسط افراد مامون خلیفه عباسی در شهر شیراز کشته شد. (۱) این آرامگاه در کنار میدانی به نام احمدی در شهر شیراز قرار دارد. آرامگاه سیدمیرمحمد برادر سیدمیراحمد نیز در نزدیکی شاهچراغ است.

این بنا در دوره‌ی اتابکان فارس در سده‌ی ششم هجری قمری ساخته شده است و گنبد و بارگاه آن دارای کاشی کاری‌های زیبایی است. درون حرم را با به کار بردن آیینه‌های ریز رنگین، به سبکی هنرمندانه، آیینه کاری کرده‌اند و انواع خط‌های زیبای فارسی و عربی، تزیین کننده‌ی نمای اطراف آینه‌ها و کاشی‌ها است. بنای حرم، مشتمل بر ایوانی در جلو و حرمی گسترده در پشت ایوان است که در چهار جانب حرم، چهار شاه نشین قرار گرفته و مسجدی نیز در پشت حرم (سمت غرب) ساخته شده است. ضریح آن در شاه نشین زیر گنبد قرار دارد و از نقره ساخته شده است. حیاط شاهچراغ دارای دو در اصلی ورودی است که در سمت جنوب و شمال حرم از زیر دو سر در بزرگ کاشی کاری شده گذشته و وارد حیاط وسیع حرم می‌شویم. در میان حیاط، حوض بزرگ فواره داری ساخته شده و در اطراف حوض درختکاری شده است. حرم شاهچراغ در سمت غرب حیاط و حرم سید میر محمد- برادر شاهچراغ – در سمت شمال شرقی حیاط قرار دارد. غیر از دو در اصلی، دو در فرعی دیگر نیز وجود دارد که یکی به بازار حاجی و دیگر به مسجد جامع عتیق می‌رود درگاه مانندی نیز از ضلع شمال حیاط وارد بازار شاه چراغ می‌شود. (۲)

در دور تا دور حیاط، اتاق‌هایی دو طبقه ساخته شده که در پیشانی و جرزهای جلوی آن‌ها کاشی کاری شده است. ستون‌های آهنی ایوان حرم به وسیله‌ی چوب‌های نفیس پوشش داده شده و در سقف مسطح آن نیز چوب منبت کاری شده به کار رفته است. امکانات زیادی مثل پاسگاه انتظامی، دفتر پست و مخابرات، کتابخانه و موزه در این حیاط وسیع برای رفاه مردم ایجاد شده است.

طرح توسعه پیرامون حرم شاهچراغ از دوره‌ی تاشی خاتون مادر شیخ ابواسحاق اینجو تا الان ادامه داشته است. جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق بن محمود اینجو آخرین پادشاه از آل اینجو بود که قرن هشتم (۷۲۱−۷۵۸ ق) و در اواخر دوره‌ی ایلخانان بر فارس و اصفهان فرمانروایی کرد. اواخر سلسله‌ی ایلخانان مغول به دلیل ضعف دولت مرکزی، فرمانروایانی که پیش از این تحت امر شاهان ایلخانی بودند اعلام استقلال کردند؛ از جمله امیر مبارزالدین موسس سلسله‌ی آل مظفر در کرمان و چوپانیان در آذربایجان و آل اینجو در اصفهان و فارس. آل اینجو فرزندان امیر شرف‌الدین محمود اینجو بودند که از نزدیکان دربار ایلخانی و وکیل املاک خاصه‌ی ایلخانی در فارس بود. او پس از مرگ اولجایتو و به قدرت رسیدن ابوسعید ایلخانی بر منصب خود باقى ماند و قدرت و ثروت فراوان به دست آورد تا جایی که عملاً در ایالت فارس به صورت مستقل حکمرانی می‌کرد. (۳)

بعد از ابوسعید، آرپاخان به حکومت رسید و محمود اینجو را به قتل رساند و دو پسرش به نام‌های جلال‌الدین مسعود و ابو اسحاق از فارس گریختند و مخفی شدند. مدتی بعد مسعود و ابو اسحاق به فارس بازگشتند (۴) و جلال‌الدین مسعود توانست حکومت شیراز را به دست آورد. از ابواسحاق سکه‌هایی نقره در سال ۱۳۵۲ شمسی در قدمگاه فارس به دست آمد. بر یک طرف آن عبارات «لااله الا الله، محمد رسول الله» و طرف دیگر نام او با عبارات «ضرب شیراز» دیده می‌شود. ابواسحاق در آبادانی شیراز و اطراف آن کوشا بود. او میدان سعادت شیراز را بنا نهاد و در گوشه‌ای از آن کاخی عظیم نظیر ایوان مدائن ساخت. ابن بطوطه -که خود شاهد ساختمان این کاخ بوده- وصف ساختن آن را به خوبی بیان کرده و افزوده است که مردم شیراز با شادمانی و رضا در ساختن این کاخ یاری می‌کرده‌اند. افزون بر آن ابواسحاق برای مسجد جامع عتیق شیراز عمارتی موسوم به «خدای خانه» ساخت که هم‌اکنون بر جای استوار است. «خدای خانه» اطاق مکعب شکلی است که در وسط مسجد قرار دارد و دور تا دور آن ایوانی به عرض ۲ متر بنا شده و در ۴ گوشه‌ی آن ۴ ستون مدوّر مناره مانند دیده می‌شود. این بنا که شباهتی به کعبه دارد، در ۷۵۲ قمری ساخته شده است.

تاشی خاتون، مادر ابواسحاق نیز همتی بلند داشت و در ساختن آثار و اماکن مذهبی کوشش می‌کرد. او در ۷۴۴ قمری قبّه‌ای عالی بر شاهچراغ شیراز برآورد و مدرسه‌ای بزرگ نزدیک آن ساخت و گروهی از علما را در مجاورت آن سکنی داد.

گسترش شیعه‌گری؛ از گذشته تاکنون

توسعه پیرامون حرم شاهچراغ را می‌توان در راستای گسترش شیعه‌گری دانست. درباره‌ی این موضوع، بایستی مدنظر قرار داده شود که در زمان صفویان و شاه اسماعیل صفوی که شاهچراغ را توسعه داد (یا توسعه یافت)، این مکان به مرکز گسترش شیعه‌گری در جنوب ایران تبدیل شد. در دوران پهلوی نیز گنبد قدیمی آرامگاه را تعویض کردند و در زمان سیدعلی خامنه‌ای توسعه‌ی حرم یک بار دیگر در دستور کار قرار گرفت. باید توجه کرد تخریب تاریخی در مجاور حرم شاهچراغ از دهه‌ی ۱۳۶۰ آغاز شد که بدین منظور چند خانه‌ی تاریخی نابود شد.

دغدغه‌ی دوستداران تاریخ و فرهنگ شیراز، حفظ هویت تاریخی این شهر است. بسیاری از این افراد ریشه در این شهر تاریخی دارند و یا خود و یا پدران و مادرانشان در این شهر زندگی کرده‌اند و تجربه‌ی بودن در این محلات را دارند و برخی نیز عمر خود را صرف معرفی تاریخ و فرهنگ ایران کرده‌اند، ولی با نام زیارت و به کام شرکت‌های سرمایه‌گذاری، می‌خواهند تاریخ و هویت شهرهای ایران به ‌ویژه شیراز با تصمیماتی اشتباه نابود شود.

در بافت تاریخی شیراز حداقل ۱۴۰۰ سال وقایع تاریخی نهفته است و برای شناخت آن نیاز به کاوش‌های محققین است. در همین بافت تاریخی بدن‌های نسبتاً سالم شاهچراغ و برادر ایشان بعد از حدود ۴۰۰ سال از فوتشان در قرن هفتم از زیر یکی از ساختمان‌ها پیدا شد و پس از آن در قرن هشتم برای آن بارگاه ساختند. این موضوع نشان می‌دهد برای هر اقدامی در بافت تاریخی نیاز است با دقت عمل کرد، اما ما در این دوره با بولدوزرها و لودرها به سراغ بافت تاریخی می‌رویم و آن را شخم می‌زنیم و آثار ارزشمند روی زمین و زیر زمین را تبدیل به خاک می‌کنیم و رویش را آسفالت کرده و خوشحال از این‌که اقدامی مثبت انجام داده‌ایم، غافل از این‌که آیندگان، نسل ما را ویرانگران تاریخ ایران قلمداد خواهند کرد. (۵)

طرح ۵۷ هکتاری

در خصوص طرح موسوم به ۵۷ هکتاری توسعه‌ی حرم شاهچراغ باید بیان کرد که این طرح از ابتدا اشتباه بوده و اصولاً این سوال مطرح می‌شود که آیا چند مسئول شهر می‌توانند چنین تصمیمی برای تاریخ شیراز که متعلق به همه‌ی مردم ایران است بگیرند؟ مشخص نیست این عدد از کجا آمده است و پشت این ماجرا چه چیزی پنهان است و چرا سرمایه‌های تاریخی که از گذشتگان به دست ما رسیده است و باید آن را به دست آیندگان برسانیم با چنین تصمیمات اشتباهی باید پاک شود.

نتایج این طرح از پیش مشخص است و طرح‌های گسترش حرم در مشهد و طرح موسوم به بین‌الحرمین در شیراز بخشی از آینده‌ی طرح ۵۷ هکتاری را نشان می‌دهند. تبدیل یک محله‌ی تاریخی شهر شیراز به یک صحن حتی با حفظ چند بنای ارزشمند منجر به از بین رفتن بخش بزرگی از هویت و حافظه‌ی تاریخی شیراز می‌شود. تبدیل محله‌ی تاریخی به یک فضای نیمه‌باز که نه در تابستان و نه در زمستان قابل استفاده است و مانند یک بیابان عمل می‌کند هیچ ارزش معمارانه و هنری و فرهنگی و اجتماعی نخواهد داشت و عملاً همان اتفاقی را که در صحن رضوی مشهد نیز اتفاق افتاده است دوباره تکرار خواهیم کرد. بسیاری از زائران حرم امام هشتم شیعیان برای رسیدن به ضریح باید از صحن رضوی عبور کنند که در زمستان بسیار سرد و در تابستان بسیار گرم است و برای این منظور خدام آستان قدس با وسیله‌ی نقلیه گروه زیادی از مردم را از این صحن به صحنی دیگر می‌برند. نگارنده در یکی از زمستان‌های سرد از این وسیله برای رسیدن به حرم استفاده کرده است؛ زیرا تحمل سرمای موجود در صحن رضوی را نداشته است.

برخی حتی معتقدند که تخریب‌های دهه‌ی ۹۰ محلات پیرامون شاهچراغ به مساحت چند هزار متر همه حکایت از حضور تفکر عربستانی در میان مسئولان دارد؛ چه بسا در سفرهای آن‌ها به سرزمین وحی با خود گفته‌اند چرا ما نباید مانند عربستان تفکری مدرن و پیشرو نسبت به ساخت و ساز در پیرامون اماکن مذهبی داشته باشیم، ولی غافل از این‌که در پشت تفکر عربستانی تفکر دیگرانی دیده می‌شود که از نابودی تاریخ کشورهای کهن اسلامی خشنود می‌شوند.

پانوشت‌ها:

۱- شیرازی، زرکوب (معین‌الدین احمد بن ابی‌الخیر)، شیرازنامه، تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۸۹.

۲- میرخواند، محمد بن خاوند شاه، روضه الصفا: گفتار در قضایای اتابکان و چگونگی احوال ایشان، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۳۹، جلد ۴.

۳- یزدی، معلم (معین الدین بن جلال الدین محمد)، مواهب الهی در تاریخ آل مظفر، تهران: انتشارات خانه ادبیات، ۱۴۰۰.

۴- سمرقند، کمال الدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳، جلد ۱.

۵- کاشانی، محمود، حقوق مالکانه در پرتو مقررات شهر سازی، مجله‌ی تحقیقات حقوقی، دوره‌ی ۱۵، شماره‌ی ۵۷ (شماره‌ی پیاپی ۵۷)، خرداد ۱۳۹۱.