آلودگی هوا با توجه به پیامدهای زیانبارش به یکی از ملمو سترین معضلات زیست محیطی تهران، پایتخت ایران و چندین شهر دیگر ایران تبدیل شده است. آمارها نشان م یدهد که در روزهای تشدید آلودگی هوای تهران، شمار بیماران تنفسی تا ۶۰ درصد افزایش می یابد. بیشترین عامل مرتبط با تشدید بیمار یهای سیستم قلبی، عروقی و ریوی، افزایش آلایند ههای دی اکسید گوگرد، ذرات معلق و منواکسید کربن است، به طوریکه آلودگی هوا در تهران به طور متوسط موجب کاهش ۵ سال از عمر تهران یها شده است . بنابر نظر برخی از کارشناسان محیط زیست، نخستین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد.

کافی است یک روز از خانه بیرون بیایید و هوایی برای نفس کشیدن نباشد؛ هوایی که وقتی وارد ریه‌ها شود، حس زندگی را به تک‌تک سلول‌ها برساند. اما انگار چند سالی است، خبری از این هوا در شهر‌ها نیست. زمانی تهران را با شلوغی و ترافیک و دود می‌شناختیم. وقتی از شهرهای دیگر ایران، نزدیک پایتخت می‌رسیدی، توده‌ هوای آلوده را بر شهر می‌دیدی و با خود می‌گفتی، مردم چگونه در این شهر زندگی می‌کنند؟ اما حالا دیگر این سوال کمتر در ذهن نقش می‌بندد چرا که تهران فقط یکی از شهرهای آلوده است.

اگر خبر‌ها را مرور کنیم، هر روز از آلودگی هوای شهری دیگر خبر می‌رسد. آلودگی‌هایی که گاهی به مرز بحران می‌رسد و شهر را به تعطیلی می‌کشاند. شهرهای اهواز، اصفهان، اراک، تهران، مشهد، آبادان و خرمشهر و حتی کرج چندین بار به دلیل آلودگی هوا مجبور به تعطیل کردن مدارس و یا کل شهر شدند و اگر هم تعطیل نشده باشند، اما سطح آلایندگی هوا بار‌ها در این شهر‌ها به مرز بحرانی رسیده است.

وارونگی هوا یا وارونگی مسئولیت‌ها؟

این روز‌ها گویی که آلودگی هوا در شهر‌ها اجتناب‌ناپذیر است، کسی نمی‌پرسد این آلودگی از کجا آمده است، تنها این سوال مطرح می‌شود: چه موقع این آلودگی می‌رود؟ چرا هوا تمیز نمی‌شود؟ چرا باران نمی‌بارد؟

اکثر آلودگی‌های هوایی، مربوط به فصل پاییز و زمستان است، یعنی زمانی که پدیده «اینورژن» یا «وارونگی» هوا اتفاق می‌افتد. مکانیسم این پدیده به این صورت است که در اوایل روز و هنگام طلوع خورشید لایه‌های زمین به دلیل برخورد اشعه‌های نور خورشید گرم‌تر از لایه‌های زیرین می‌شود. با شروع روز و آغاز فعالیت‌های انسانی و مصرف سوخت دمای هوای سطح زمین زیاد می‌شود. این هوای گرم هنگام صعود و حرکت به سمت بالا یا هنگام جابه‌جایی به وسیله باد با لایه‌ای هم دما از هوا که توسط تابش خورشید در طبقات فوقانی جو تشکیل شده برخورد می‌کند و این مانع صعود و تبادل هوا می‌شود. نتیجه آن تشکیل یک سطح پوششی بالای شهر است که با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌های شهری و به دلیل محبوس شدن هوا زیر این لایه، مواد آلاینده تولیدشده در سطح زمین باقی می‌ماند و بالا نمی‌رود. گاهی اوقات در لایه مزبور درجه حرارت با بالا رفتن ارتفاع، افزایش نشان می‌دهد که به این وضعیت اینورژن یا وارونگی دما گفته می‌شود. هیچ کدام از آلاینده‌ها در به وجودآمدن چنین پدیده‌ای دخیل نیستند و فقط وضعیت جوی موجب پدید آمدن آن می‌شود هنگامی که این پدیده اتفاق می‌افتد هوای سرد و آلوده به دلیل سنگینی بیشتر در سطح پایین و هوای گرم در ارتفاع بالا قرار می­گیرد، بنابراین جو حالت پایدار پیدا می­کند و امکان مخلوط شدن و تهویه هوا وجود ندارد.

اما پیش از آن باید پرسید چرا حجم آلاینده‌ها تا این اندازه زیاد شده است. آلاینده‌هایی که هر روز جان انسان‌های زیادی را به خطر می‌اندازد.

منبع آلودگی هوا کجاست؟

هر‌گاه از آلودگی هوای شهر‌ها صحبت می‌شود، اولین چیزی که به ذهن ‌می‌آید، خودروهایی است که در شهر‌ها دود می‌کنند و هر روز هم بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. اصلا اگر کمی به خاطراتمان برگردیم، این شعر کودکانه احتمالا در ذهن همه ما مانده باشد: خوشا به حالت ‌ای روستایی / چه شاد و خرم، چه باصفایی // در شهر ما نیست جز داد و فریاد/ خوشا به حالت که هستی آزاد // در شهر ما نیست جز دود و ماشین / دلم گرفته از آن و از این؛ البته این ذهنیت چندان هم بی‌پایه نیست. محمدرضا تابش رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس درباره علل آلودگی هوا گفت: اولین منبع آلودگی هوای شهر‌ها، خودرو‌ها هستند.

البته تابش بر این نکته تاکید کرد که وقتی از خودرو‌ها به عنوان اصلی­ترین منبع آلاینده هوا صحبت می‌شود، باید دو عامل را در نظر گرفت؛ او این چنین تشریح کرد: در آلایندگی خودرو‌ها باید هم به ساختار موتورهای آن‌ها و هم نوع سوختی که مصرف می‌-کنند، توجه کرد. بسیاری از خودروهای تولیدی از نظر استانداردهای آلایندگی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند و از طرف دیگر، سوختی که مصرف می‌کنند نیز عامل مهمی در آلوده کردن هوای شهر‌ها به شمار می‌رود.

این نماینده مجلس همچنین خاطر نشان کرد: باید توجه کنیم که آلودگی هوا فقط مختص تهران نیست بلکه امروز تمام کلان-شهرهای کشور از آلودگی هوا رنج می‌برند.

رئیس فراکسیون محیط زیست تاکید کرد: وظیفه ما به عنوان نمایندگان فراکسیون محیط زیست، صیانت از محیط زیست کل کشور است؛ ما برای صیانت از جان و سلامت مردم از تمام ابزارهای نظارتی خود استفاده می‌کنیم.

وی افزود: نمایندگان، نهادهای ذی‌ربط در مسئله محیطزیست و آلودگی هوا را رصد و مسئولیت‌هایشان را گوشزد می‌کنند؛ هر جایی که خلا قانونی وجود داشته باشد در تلاش برای رفع آن برمی‌آییم.

عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس نهم همچنین اظهار داشت: بعد از خودرو‌ها، صنایع دومین منبع آلودگی هوا به شمار می‌-روند، هر چند عوامل دیگری نیز در آلودگی دخیل هستند اما خودرو‌ها و صنایع از عوامل اصلی آلودگی هوای کلان‌شهر‌ها محسوب می‌شوند.

و این موضوعی است که شهری مثل اصفهان نیز با آن مواجه است. اصفهان با صنایع بزرگی که در اطراف آن فعالیت می‌کنند، هر روز به مرزهای بحرانی آلودگی نزدیک می‌شود، شهری تاریخی که مقصد بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی است این روز‌ها قربانی صنایع بزرگ می‌شود و سلامتش به خطر افتاده است.

رییس انجمن صنفی جایگاه‌داران سوخت اصفهان گفته بود: دلیل اصلی آلودگی هوا، فعالیت صنایع عظیم در اطراف شهر است چرا که کیفیت بنزین بهبود یافته است.

تولید برق با چاشنی سرطان

مدتی پیش (۱۹ دی ماه) محمدحسن آصفری نماینده مردم اراک در صحن علنی مجلس گفت: به دلیل وجود نیروگاه شازند، شهر اراک از ۳۶۵ روز سال ۲۵۰ روز را در آلودگی می‌گذراند و هیچ تعهدی هم برای رفع آلودگی دراین شهر وجود ندارد.

این نماینده از آمار ۳۰۰ نفری مبتلایان به سرطان در شهر اراک خبر داد و افزود: دلیل عمده این بیماری وجود نیروگاه شازند و آلودگی ناشی از آن است.

وی همچنین اظهار داشت: وزارت نفت و نیرو با استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها روزانه بیش از ۲۰۰ تن مواد آلاینده بر سر شهر اراک می‌ریزند.

مدیرعامل نیروگاه شازند نیز به این مسئله اعتراف کرد و گفت: این نیروگاه یکی از چهار نیروگاه بزرگ کشور است که چهار تا پنج درصد برق کل کشور را تامین می‌کند و باید پذیرفت که هر صنعتی میزانی از آلودگی را دارد.

نیروگاه حرارتی شازند را می‌توان یکی از منابع مهم آلودگی هوا در اراک قلمداد کرد چرا که در فصول سرد سال با بالا رفتن مصرف گاز، از مازوت به عنوان سوخت استفاده می‌شود که آلودگی را چندین برابر می‌کند.

البته مدیرعامل این نیروگاه می‌گوید: انتخاب اینکه از مازوت و یا گاز طبیعی برای سوخت نیروگاه استفاده شود در اختیار ما نیست بلکه شرکت ملی گاز آن را تعیین می‌کند.

مایع مرگ در رگ‌های خودرو

اما بنزین که از سوی مسئولان و کار‌شناسان زیادی به عنوان عامل آلاینده هوا به شمار می‌رود، چه اندازه در آلودگی هوای این روزهای شهر‌ها نقش دارد؟ گاهی اظهاراتی در مورد کیفیت نامطلوب بنزین‌های تولید داخل شنیده می‌شود و بعد هم از سوی مسئولی دیگر تکذیب می‌شود.

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران به تازگی نتایج بررسی بنزین‌های داخلی را اعلام کرد: ترکیبات سرطان‌زای بنزین‌های داخلی ۲ تا ۳ برابر استاندارد است.

یوسف رشیدی مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با تاکید بر اینکه بدون تردید کیفیت نامناسب بنزین می‌تواند بر تشدید آلودگی هوا موثر باشد، گفت: نمونه‌هایی از بنزین تولید داخل به منظور بررسی به یک مرکز پژوهشی در کشور آلمان فرستاده شده است.

وی گفت: در نتایج این بررسی، عدد اکتان بنزین‌های معمولی و سوپر تولید داخل به ترتیب ۸۳ و ۹۵ بود در صورتی که استاندارد جهانی حداقل ۹۵ است.

رشیدی با بیان اینکه میزان ترکیبات سرطان‌زای آروماتیک بنزین داخلی دو تا سه برابر میزان استاندارد است، خاطر نشان کرد: میزان گوگرد و سایر ناخالصی‌های موجود در بنزین داخلی نیز حدود سه و نیم برابر میزان استاندارد است.

«هوا» را از مردم نگیر

آلودگی هوا از آن دست مقولاتی است که شاید خیلی از مردم راحت از کنار آن عبور کنند. گویی که آلودگی فقط سوزش چشم و سرفه‌ای به همراه دارد و گاهی سر درد و تهوعی بیاورد و بعد هم فراموش شود. عده‌ای هم ماسکی بر صورت می‌گذارند و بیرون می‌آیند و حتی نمی‌دانند ذرات آلاینده کوچک‌تر از آن هستند که روزنه‌های ماسک‌های معمولی بتواند مانع ورود آن‌ها به مجاری تنفسی شود.

همین اواخر حسین آقاجانی مشاور وزیر بهداشت از مرگ ۴۴۶۰ نفر بر اثر آلودگی هوای تهران در سال گذشته خبر داده بود. آماری تکان دهنده که شاید مسئولان را کمی به فکر وادار کند. ضمن آنکه هنوز آمار دقیقی از دیگر شهرهای کشور در دست نیست.

به راستی برای رهایی از آلودگی مرگ‌آور شهرهای کشور چه باید کرد؟ آیا می‌توان بار سفر را بست و از شهر‌ها دور شد؟ یا حتی شهر را برای چند روزی تعطیل کرد؟

این‌ها راه‌حل‌های کوتاه مدتی است که گاهی از سوی مسئولان پیشنهاد می‌شود؛ تازه اگر برخی اقدامات جالب مدیران کشور را نادیده بگیریم؛ تصمیم‌هایی که گاهی فقط به یک شوخی شبیه بود. آب‌پاشی تهران با هواپیما، یا حتی پیشنهاد استفاده از دستگاه‌های مه‌پاش از آن دست راهکارهایی بود که برای رهایی از آلودگی پیشنهاد شد.

اما برای رفع آلودگی هوای شهر‌ها، مسئولان باید راهکارهای عقلانی و بلندمدت را در دستور کار قرار دهند. طرح‌های جامع کاهش آلودگی هوای شهر‌ها باید توسط کار‌شناسان و متخصصان این حوزه تدوین شود و همه ارگان‌های مسئول برای اجرای آن دست به دست هم دهند چرا که آلودگی هوا معضلی است که به طور مستقیم با جان مردم سر و کار دارد.

بهبود کیفیت تولید خودروهای داخلی و لزوم نظارت بر رعایت استانداردهای آلایندگی آن‌ها، بالا بردن کیفیت سوخت‌هایی نظیر بنزین و گازوئیل مطابق با استانداردهای جهانی، توسعه فضای سبز شهر‌ها، خروج صنایع آلاینده از حاشیه شهر‌ها و در ‌‌نهایت توسعه کمی و کیفی سیستم حمل و نقل عمومی نظیر مثل مترو و اتوبوس‌های برقی در شهرهای بزرگ کشور، از جمله اقداماتی است که مسئولان اجرایی کشور باید برای رفع آلودگی هوا در دستور کار قرار دهند و در این بین شاید مسئله مهم این روزها همان کیفیت سوخت خودروها باشد. بنزین مورد نیاز کشور پس از تحریم­ها، با کمبود شدیدی مواجه شد و به دنبال آن بسیاری از پالایشگاه و پتروشیمی­های کشور به طور ضربتی اقدام به تولید بنزین کردند تا نشان دهند که تحریم­ها بی­اثر بوده است اما تولید بنزین به هر قیمتی و با هر کیفیتی، نتیجه­ای جز آلودگی مرگ­آور هوای شهرها نداشته است.