آنچنان که او در کتاب بانکدار فقیران (Banker to the Poor) نوشته است، وی در سال ۱۹۷۴ مدرس اقتصاد در دانشگاه چیتاگونگ در جنوب بنگلادشبوده است، زمانی‌که بنگلادش از قحطی وحشتناکی رنج می برد که منجر به مرگ هزاران تن شد. می گوید که در آن زمان سعی در نادیده گرفتن حقیقت تلخ فقر داشت، ولی با دیدن اندام های استخوانی مردم در داکا پایتخت بنگلادش، دیگر نمی توانست فقر فراگیر را نادیده بگیرد. مردم گرسنه ی سرگردان همه جا به چشم می خوردند آنقدر که از مرگ یا زندگی خود بی خبر بودند. همه شبیه هم شده بودند، پیرمردان شبیه بچه ها و بچه ها شبیه پیرمردان!

نقشی که یونس به عنوان استاد دانشگاه در تدریس دروس و تئوریهای شیک اقتصاد به دانشجویانش داشت، تغییر کرد. فکر می کرد در حالی كه مردم از گرسنگی در خیابان ها می میرند، او در حال تدریس بيهوده‌ي نظریه های اقتصادی در دانشگاه است. بنابراين تصمیم گرفت به متن جامعه پناه ببرد تا شاید بتواند کاریمثبتي انجام دهد. به این ترتیبآموزش فقرا را آغاز كرد و به دهکده ای به نام جوبرا رفت و سعی کرد واقعیت های اقتصاد را در میان فقرا جستجو کند. از آنجا كه حقيقتا قصد کمک داشت با كمك شاگردانش شروع به آزمايش چندين طرح اقتصادي كرد و دریافت که از میان هزاران ایده‌اي كه داشت، یکی می توانست عملی باشد و آن دادن وام های کوچک خوداشتغالی (micro-credit) به مردم فقیر بود. این‌گونه بود که جرقه ی اولیه ی احداث بانک گرامین زده شد و انقلاب اقتصادی محمد یونس آغاز شد.

روایت های بسیاری از داستان شکل گیری بانک گرامین از قول محمد یونس نقل می شودِ اما شاید معتبرین آن‌ها نقل قولی است که استیفن کاوى نویسنده پرآوازه کتاب «هفت عادت مردمان مؤثر» و «عادت هشتم» از ملاقات خود را با یونس چنین توصیف کرده است: زنى را ملاقات کردم که چهارپایه هایى از جنس بامبو درست مى کرد. بعد از صحبتى که با او کردم فهمیدم روزى دو سنت درآمد دارد. باور نمى کردم کسى بتواند به این شدت کار کند و چهارپایه هایى به این زیبایى بسازد و پولى در این حد ناچیز دریافت کند. او گفت چون پول ندارد که چوب بامبو بخرد و چهارپایه درست کند مجبور شده از کسى قرض بگیرد. این تاجر گفته بود تنها در صورتى این پول را به زن قرض مى دهد که چهارپایه هاى ساخته شده را تنها به او بفروشد آن هم به قیمتى که او مى گوید. با دیدن این حقیقت تلخ بود که تصمیم گرفتم تا فهرست قربانیان رباخواري روستاهای نزدیک را دربیاورم. لیست نهایی، نام ۴۲ نفر را نشان می‌داد که در مجموع مبلغ ۲۷ دلار از رباخواران قرض گرفته بودند. از جیب خودم این مبلغ را به آن‌ها پرداخت کردم. لذت این عمل خیرخواهانه، مرا به عرصه وسیع‌تری سوق داد. ایده تاسیس بانک گرامین از همین جا در ذهن من شکل گرفت.

این ایده بسیار ساده و از لحاظ تاثیر و فایده كاملاانقلابی است. بانك گرامین (در زبان بنگلادشی گرامین به معنای روستایی است) كه طی سالیان گذشته یونس آن را اداره كرده است، اكنون بزرگ ترین بانك روستایی بنگلادش است. بیش از سه میلیون نفر از آن وام گرفته اند و این بانك در بیش از نیمی از روستاهای بنگلادش شعبه دارد. همچنین نكته جالب توجه این است كه بیش از نود درصد وام گیرندگان از این بانك زنان هستند. بانک گرامین در مرحله ای اول به زنان خود اشتغال وام های کوچک بدون گذاشتن وثیقه می دهد. دادن این وام ها از فقیرتر به کمتر فقیرتر اولویت بندی شده اند. البته برای دریافت وام، خانواده فقیر باید مقدار اندکی زمین کشاورزی در اختیار داشته باشند. وام هایی كه بانك گرامین اعطا می كند از چند دلار تا حداكثر صددلار است. در مناطق روستایی همین مقدار پول اندك تاثیرات بزرگی در زندگی افراد دارد. طبق آمار، گرامین تا به حال مبلغ پنج بیلیون دلار به چهار و نیم میلیون خانواده روستایی بنگلادش وام داده است.  یونس معتقد است: «فقیرترین افراد بیش ترین استحقاق را برای دریافت وام دارند و آن ها با این وام های اندك می توانند زندگی خود را زیرورو كنند.»

مدل محمد يونس در دنیا به عنوان یکی از موثرترين و فراگيرترين روش‌های مبارزه با فقر و استفاده بهينه از منابع خيريه در جهان از سوي سازمان ملل شناخته شده است، به طوري که اين سازمان سال ۲۰۰۵ را به عنوان سال بين‌المللي اعتبارات خرد نامگذاري کرد و حمايت‌هاي گسترده‌اي از طرح‌هاي مبتني بر اين مدل در کشورهاي جهان سوم ارائه داده و می دهد.

دکتر یونس در سال ۲۰۰۶ موفق شد به دلیل خدمات شایانش در مبارزه با فقر به همراه بانک خود، گرامین برنده جایزه صلح نوبل شود. او در سخنرانی خود هنگام دریافت جایزه خود گفت: بیشتر پیام‌های تبریکی که به مناسبت بردن جایزه نوبل به سوی من روانه شده، از سوی وام‌گیرندگان بنگلادشی است که از نقاط دور این کشور حس غرور و افتخار خود از دریافت این جایزه را به من اعلام کرده‌اند. دریافت این جایزه آن‌قدر امیدبخش و شادی آفرین است که تقریبا همه مشتریان بانک ما در بنگلادش به گرد نزدیک‌ترین تلویزیون موجود در روستایشان جمع شده‌اند تا این مراسم را به طور مستقیم تماشا کنند. این جایزه، افتخار و اعتبار بسیار بزرگی برای تمام زنان بنگلادشی محسوب می‌شود که هر روزه با مشکلات زیادی در کلنجارند تا زندگی بهتری برای فرزندان خود فراهم آورند. مطمئنا لحظه گرفتن جایزه نوبل از سوی من، لحظه‌ای تاریخی برای همه آنها به شمار می‌رود. من به شخصه معتقدم که با عملیات نظامی نمی‌توان تروریسم را از بین برد. اگرچه تروریسم می‌بایست شدیدا محکوم شود و ما باید با تمام قوا علیه آن اقدام کنیم؛ اما در ابتدا ریشه‌های تروریسم را باید یافت تا بتوان آن را برای همیشه خشکاند. برای خشکاندن پایدار ریشه‌های تروریسم نیاز است سطح معیشتی زندگی مردم را ارتقا داد، نه اینکه منابع مالی را صرف هزینه جنگ و خرید تسلیحات نظامی کرد. صلح باید از طرق بشردوستانه، در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایجاد شود. امروزه عدم احقاق حقوق بشر، نابودی محیط زیست، نبودِ دموکراسی و بی‌عدالتی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، تهدیدات اصلی صلح جهانی به شمار می‌روند. ناامیدی، دشمنی و خشم حاصل از گسترش فقر، صلح را در هر جامعه‌ای تهدید می‌کند. برای حفظ صلح پایدار، می‌بایست فرصت‌هایی برای مردم جامعه فراهم آورد تا آنها بتوانند به طور شایسته زندگی کنند.

محمدیونس در کنار کار اعطاى وام هاى کوچک با هدف خوداشتغالى براى کسب درآمد افراد فقیر، اندیشه هایى را نیز براى تحول آفرینى در زندگى آنان دنبال مى کند. او اعضاى چندمیلیونى بانک خود را به اجراى ۱۶ تصمیم در حوزه هاى خانه دارى و آموزش تشویق و ترغیب مى کند و همواره به پایش آنها مى پردازد، از جمله فرستادن بچه ها به مدرسه، خوردن سبزیجات ، نوشیدن آب تمیز، پاکیزه نگاهداشتن محیط زیست و … با اندیشه اى که او مبتکر آن بوده است، فقیران و حتى گدایان مى توانند به کسب و کار آبرومند روى آورند، وام بگیرند، سرمایه گذارى کنند، اندوخته داشته باشند و زندگى خود را تغییر دهند. این همان رؤیاى اولیه محمد بود. او مى گوید درست است که بانک ما به بانک فقرا شهرت یافته اما ما مى خواهیم کسى که فقیر و عضو بانک ماست، قدم به قدم به رفاه دست یابد.

امروزه، بیش از ۲۵۰ موسسه در ۱۰۰ کشور جهان، سیستم وام های کوچک را بر اساس الگوی بانک گرامین به کار می برند. براساس نظر کارشناسان اقتصادی، ایده ی محمد یونس در دادن وام های کوچک مهم ترین برنامه ی توسعه ای در کشورهای جهان سوم در صد سال اخیر بوده است.

در ایالات متحده، حدود پانصد مركز به اعطاء این گونه وام ها اشتغال دارند. از سوی دیگر در بریتانیا نیز این نوع پروژه ها در حال بررسی و اجراست. به این ترتیب كشورهای مختلف با بررسی وضعیت شرایط خاص خود و نیز ویژگی های فقرا هر یك با مبنا قرار دادن این ایده، شكل خاص خود از بانك گرامین را تاسیس می كنند. یونس، از بسیاری از دانشگاه های ایالات متحده كانادا، انگلستان و چندین كشور دیگر، دكترای افتخاری دریافت كرده است. همچنین بانك جهانی وی را به ریاست كمیته مشاوره ای این نهاد برای گسترش ایده اش در سرتاسر جهان انتخاب كرده است.

او همچنین شركت هایی را در كنار بانك گرامین تاسیس كرده كه از آن میان می توان به شركت گرامین فون (Grameen Phone) و گرامین تِلِكام اشاره كرده كه توانستند فن آوری تلفن همراه را به روستاهای بنگلادش بیاورند. شرکت تلفن گرامین بیش از پانزده میلیون مشتری دارد که این رقم آن را به بزرگ‌ترین شرکت تلفن در بنگلادش تبدیل ساخته است. شرکت تلفن گرامین، محصول سرمایه‌گذاری مشترک بین شرکت «تله نور» (Telenor) از نروژ با ۶۲ درصد سهام و شرکت «تلکام گرامین» بنگلادش با ۳۸ درصد سهام است.

در سال ۲۰۰۷ با فیلم مستند پرتره موفق به دریافت جایزه پاندای طلا در جشنواره سیچوان (چین) شد. در این فیلم کوتاه محمد یونس در مورد فقر و راه های مختلف اقتصاد صحبت می کنند. با تصاویر ثبت شده در بنگلادش، از فعالیت های بانک گرامین و کمک هزینه های اجتماعی در مورد قرض‌های کوچک برای فقرا، ما را به مشخصات مردی درگیر در تغییر جهان، نزدیک می کند.

در آبان ماه امسال به سمت ریاست دانشگاه کالدونیان گلاسکو منصوب شود. طی مراسمی دراین دانشگاه این پست به وی اهدا گردید و مسئولان دانشگاه گلاسکو این اتفاق را یک نقطه عطف در تاریخ دانشگاه گلاسکو ذکر کردند. همچنین محمد یونس در این مراسم ابراز امیدواری کرد بتواند تجارب خود را در راستای پیشرفت دانشگاه گلاسکو اعمال کند.

وی در پاسخ به این سوال كه خود را چگونه توصیف می كنید، می گوید: «گاه خود را فردی سرسخت می دانم. هرگاه به این نتیجه برسم كه كاری صحیح و ضروری است، تا انجامش ندهم دست از تلاش برنمی دارم. مثلاهمه تصور می كردند تاسیس شركت گرامین فون محال است و مردم از آن استقبال نخواهند كرد; اما من عكس این موضوع را ثابت كردم.»

درجای دیگر دکتر یونس می گوید: من عمیقا اعتقاد دارم که اراده بشری، می‌تواند جهانی بدون فقر را خلق کند؛ مشروط بر آنکه همه مردم جهان بر این باور باشند. در چنین جهانی، فقر را فقط در موزه‌ها می‌توانیم بیابیم. در آینده زمانی که دانش آموزان را برای تماشای فقر به موزه‌ها می‌برند، آنها از بدبختی و تهیدستی‌ای که روزگاری برخی از انسان‌ها از آن رنج می‌بردند، حیران می‌مانند. شاید این دانش آموزان از رنجی که اجدادشان از فقر می‌بردند، احساس غم و اندوه کنند، رنجی که مردم زیادی برای مدتی طولانی تحمل کرده بودند.

من معتقدم که می‌توانیم جهانی خالی از فقر داشته باشیم، چون فقر محصول دست فقیران نیست. در واقع فقر محصول نظام‌های اجتماعی و اقتصادی و نیز عقاید و سیاست‌هایی است که جامعه انسانی برای خود طراحی کرده؛ فقر وجود دارد به این دلیل که چارچوب‌های نظری ما بر گرد فرضیه نادیده انگاشتن توانمندی‌های انسانی می‌گردد.

منابع:

تارنمای ویکی پدیا

روزنامه سرمایه – م ع آذری نیا – ۷/۱۳۸۲

جهانی بدون فقر– دکتر محمد یونس

تارنمای مدرسه کارآفرینی پرتو

ماهنامه دنیای اقتصاد

تارنمای فرارو