فرمان رئیس قوه‌ی قضاییه مبنی بر خروج زندان رجایی شهر که برخی رسانه‌ها آن را به ضرب‌العجل رئیس قوه برای این کار تعبیر کرده‌اند، مسئله‌ای است که نگرانی‌های بسیاری را برانگیخته ‌است؛ این‌که جابجایی زندان رجایی شهر می‌تواند وضعیت زندانیان، دسترسی خانواده‌ها به زندان و هم آثار مانده از نقض حقوق بشر چهل ساله در این زندان را تحت‌الشعاع قرار دهد. با توجه به این مسئله ماهنامه‌ی خط صلح بر آن شد تا در گفتگو با سیدناصر قوامی، قاضی پیشین دیوان عالی کشور، حاکم شرع پیشین، رئیس اسبق شعبه‌ی هشتم دادگاه انقلاب اسلامی و رئیس کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس ششم شورای اسلامی به این مسئله بپردازد و از او بپرسد که آیا این موضوع در دوران حضور او در دستگاه قضایی و مجلس هم مطرح بوده‌ و به طور کلی، دلایل طرح این جابه‌جایی چیست. آقای قوامی نیز ضمن پاسخ به پرسش‌های ماهنامه‌ی خط صلح، مسائلی چون تقاضای مردم منطقه برای جابه‌جایی زندان و هم‌چنین دلایل سیاسی را برای این امر ذکر کرد.

قوامی در گفتگو با خط صلح گفت: «دیگر دلیل آن می‌تواند مرتبط با مسائل سیاسی باشد؛ این‌که مقابل زندان تبدیل به محلی شده باشد که مردم در آن‌جا تجمع و تظاهرات کنند. به هر حال این محل داخل شهر است و بنابراین این مسئله مطرح است که تجمعات و تظاهرات به تبلیغاتی علیه حکومت جمهوری اسلامی بدل شود. کما این‌که اخیراً در مقابل زندان رجایی‌ شهر مرتب جمعیت جمع می‌شوند و تظاهرات می‌کنند.»

متن کامل گفتگوی ماهنامه‌ی خط صلح با سیدناصر قوامی، قاضی پیشین دیوان عالی کشور، حاکم شرع پیشین، رئیس اسبق شعبه‌ی هشتم دادگاه انقلاب اسلامی و رئیس کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس ششم شورای اسلامی را در زیر می‌خوانید:

شما در مجلس ششم شورای اسلامی رئیس کمیسیون قضایی بودید. ما در سال‌های اخیر شاهد جابه‌جایی زندان‌ها و تغییر محل آن‌ها از درون به خارج از شهرها هستیم. اخیراً نیز غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه‌ی قضاییه دستور داده که زندان رجایی ‌شهر تعطیل شود. پیش‌تر در رابطه با زندان اوین و زندان قزلحصار هم اخبار مشابهی منتشر شده بود. آیا این بحث در زمان شما هم مطرح بوده و پیشینه‌ای دارد؟ نظر شما در خصوص این طرح و بحث‌های مطرح شده چیست؟

در زمان ما در دوران مجلس ششم شورای اسلامی، طرحی مبنی بر این جابه‌جایی‌ها در مجلس، قوه‌ی‌ قضاییه و یا سازمان زندان‌ها مطرح نبود، منتهی مسئله این‌جاست که برخی زندان‌ها موقعیت خوبی ندارند. به عنوان مثال زندان چوبیندر قزوین، در منطقه‌ی چوبیندر در شهر قزوین است و مردم آن منطقه به شدت از بودن زندان در این منطقه و رفت‌وآمد و مسائل مربوط به آن ناراحت هستند. این مردم در حال حاضر خواهان تغییر محل این زندان به جای دیگری هستند. می‌خواهم بگویم که امروزه به لحاظ اجتماعی مسائلی این‌چنین مطرح ‌است. اما در دو دهه‌ی پیش چنین مسئله‌ای مطرح نبود.

مجلس در این رابطه چه وظایفی در خصوص قانون‌گذاری دارد؟

این مسائل مربوط به وزارت کشور است و احتیاجی به مصوبه مجلس ندارد. خود دولت اگر به این نتیجه برسد که این کار باید انجام شود، می‌تواند آن را انجام دهد. مثلاً یکی از دلایلش می‌تواند همان چیزی باشد که در پاسخ به سوال قبلی شما گفتم؛ این‌که زندانی امروز در وسط شهر است و برای مردم مشکلاتی را ایجاد کرده. در چنین وضعیتی، خود شهرداری آن منطقه یا دولت می‌تواند زندان را به جای دیگری ببرد و آن منطقه را به موزه یا کاربری دیگری بدل کنند.

نمونه‌ی این کار در زندان قصر اتفاق افتاده ‌است. پس از پیروزی انقلاب، زندان قصر فعال بود و ما هم یکی دوبار از آن بازدید داشتیم. اما زندان قصر در تهران مشکلاتی را ایجاد می‌کرد و بنابراین تعطیلش کردند. احتمالاً زندان‌های اوین و رجایی ‌شهر هم به همین وضعیت دچار خواهند شد.

به نظر شما و علاوه بر مسائلی که مطرح کردید، چرا قوه‌ی قضاییه چنین تصمیمی را اتخاذ کرده ‌است؟

دو دلیل ممکن است در این‌جا مطرح باشد. یکی همین است که پیش‌تر گفتم. این‌که خود اهالی آن منطقه تقاضا کرده باشند که این زندان از آن منطقه خارج شود. دیگر دلیل آن می‌تواند مرتبط با مسائل سیاسی باشد؛ این‌که مقابل زندان تبدیل به محلی شده باشد که مردم در آن‌جا تجمع و تظاهرات کنند. به هر حال این محل داخل شهر است و بنابراین این مسئله مطرح است که تجمعات و تظاهرات به تبلیغاتی علیه حکومت جمهوری اسلامی بدل شود. کما این‌که اخیراً در مقابل زندان رجایی‌ شهر مرتب جمعیت جمع می‌شوند و تظاهرات می‌کنند. احتمالاً می‌خواهند محل زندان را به جایی ببرند که اگر مردم در مقابل آن جمع شدند، خیلی جنبه‌ی تبلیغاتی نداشته باشد.

آیا به باور شما این تصمیم عملی است؟ محمدجواد کولیوند، نماینده‌ی پیشین مجلس در سال ۱۳۹۶ گفته بود که زندان رجایی‌ شهر، زندانی حکومتی است و جابه‌جا نخواهد شد.

این بستگی به اعتبار و بودجه‌ای دارد که به آن اختصاص داده می‌شود. بردن زندان‌های اوین یا رجایی ‌شهر از محل فعلی به جای مناسب دیگری هزینه‌ی بسیار زیادی دارد و اعتبارات ملی می‌خواهد و بعید است که با اعتبارات شهرستان و شهرداری‌ها بشود کاری کرد. مثلاً اگر شما بخواهید زندان عادل آباد شیراز را هم جابه‌جا کنید، اعتبارات بزرگ و ملی می‌خواهد. یعنی بردن این تشکیلات و زندان به جای دیگر کار آسانی نیست؛ هم اعتبارات بسیاری می‌خواهد و هم زمان‌بر خواهد بود.

به نظر شما جابه‌جایی زندانیان (به ویژه به خارج شهر) باعث نمی‌شود که شرایط برای خانواده‌هایشان سخت‌تر شود؟ به عنوان مثال خانواده‌ها برای هر بار ملاقات باید مسیر طولانی‌تری را طی کنند و این در حالیست که ممکن است از لحاظ معیشتی این امکان برایشان میسر نباشد. آیا نباید تمهیداتی برای آن در نظر گرفته شود؟

بله، طبعاً برای خانواده‌های زندانیان مشکلاتی ایجاد می‌شود. مثلاً در تهران اکثریت زندانیان سیاسی در زندان اوین هستند. ولی اگر بخواهند این زندانیان را به جایی مثلاً صد کیلومتر آن‌ سو تر ببرند، قطعاً مشکلات عدیده‌ای برای خانواده‌های زندانیان ایجاد خواهد شد.

ما در زمان نمایندگی در مجلس ششم به شهری در استان خراسان جنوبی رفتیم. زمانی که به آن شهر رسیدیم دیدیم که بخشی از مردم شهر در بیابانی جمع شده‌اند و خوشحالی می‌کنند که قرار است در این محل در نزدیکی شهر زندان درست کنند. وزیر کشور وقت، آقای موسوی لاری، کلنگ آن را زد. من پرسیدم که چرا مردم برای زندان درست کردن خوشحال هستند. به من گفتند که زندانیان مردم این شهر و منطقه در شهر مشهد هستند و این مردم هر بار که بخواهند برای دیدن زندانیانشان به مشهد برود، باید چند صد کیلومتر مسیر طی کنند. حال که این‌جا زندان درست می‌شود، زندانیان این منطقه هم در همین‌جا خواهند بود.

بنابراین طبعاً بردن زندان به راه دور برای خانواده‌ی زندانیان مشکلات متعددی ایجاد خواهد کرد. ضمن این‌که همانطور که گفتم، بردن این زندان‌ها به جای دیگری هزینه‌های بسیار زیادی دارد.

نکته‌ی دیگر، بحث شرایط محیطی زندانیان است. مثلاً در دهه‌ی ۹۰ بخشی از زندانیان سیاسی، بالاخص پس از اتفاقاتی چون اعتراضات آبان۹۸ به زندان بزرگ تهران منتقل شدند. اما شرایط این زندان با زندانی چون اوین فاصله‌ی بسیار زیادی دارد و شرایط زندانیان در این زندان در مقایسه با اوین تفاوت‌های بسیار زیادی دارد. پرسش این‌جاست که سازمان زندان‌ها و قوه‌ی قضاییه تا چه میزان در تامین شرایط حداقلی برای زندانیان وظیفه دارد؟

بالاخره زندان، زندان است. من در زمان شاه پس از سخنرانی در ماه رمضان در فسای شیراز دستگیر شدم و به زندان عادل آباد شیراز منتقل شدم. زندان مسائل خودش را دارد. امکانات در زندان بسیار کم است. در زمان شاه ما در زندان عادل آباد شیراز ۵۰ تا ۵۵ زندانی سیاسی در یک بند بودیم. این بند فقط سه دوش حمام کثیف داشت، شرایط توالت‌هایش ناجور بود و به طور کلی وضع بهداشتی خوبی نداشت.

در زمان مجلس ششم هم وقتی که ما به عنوان نماینده‌ و عضو کمیسیون قضایی به زندانی مثلاً در بندرعباس سر می‌زدیم، محل و بندی را که قرار بود از آن بازدید کنیم، از قبل درست و مرتب می‌کردند و ما می‌رفتیم آن را می‌دیدم که مثلاً تخت‌ها و ملحفه‌ها درست است. اما این‌طور هم نبود که همیشه به این مرتبی و بی‌مشکل باشد. آن‌جا را درست کرده بودند که به ما نشان بدهند که زندانش مرتب است و مشکلی ندارد. این در حالی بود که به ما گفتند که پس از پیروزی انقلاب این‌جا تنها سه نفر زندانی مواد مخدر بودند. اما الان (زمانی که ما برای بازدید رفتیم) حدود ۲۵۰ نفر زندانی مواد مخدر دارد.

من چون خودم زندانی بودم، می‌دانم که شرایط زندان شرایط بدی است و مشکل مریضی و عدم رسیدگی به افراد وجود دارد که در زندان شاه هم تجربه کردیم.

یعنی خود شما به عنوان نماینده‌ی مجلس می‌دانستید که این شرایط زندانی که می‌بینید واقعی نیست و وضعیت تمیز و مرتب شده را به شما نشان می‌دهند؟

بله، مشخص بود. ما خودمان زندان دیده بودیم و می‌دانستیم که شرایط واقعی زندان آنی نیست که ما در حال بازدیدش هستیم. بازدید بود. پیدا بود که محل را درست کرده‌اند که به ما نشان بدهند.

بعد شما و دیگر نمایندگان اعتراضی نمی‌کردید که وضعیت واقعی زندان این نیست؟ نمی‌خواستید وضعیت واقعی را ببینید؟

نه، به هر حال که به ما اجازه‌ی دیدن همه جا را نمی‌دادند. به ما تنها سالن‌های خاصی را نشان می‌دادند. من البته به آن‌ها می‌گفتم که ان‌شائالله که در همه جای زندان اوضاع همین‌طور مثل همین سالن‌های مرتب باشد. زندانیان هم جرات نمی‌کردند که بگویند که این سالن‌ها و حمام‌ها و دستشویی‌ها و محل را تازه درست و مرتب کرده‌اند تا به شما نشان بدهند. ما البته می‌فهمیدیم که شرایط همیشه به این مرتبی نیست.

با سپاس از وقتی که در اختیار ماهنامه‌ی خط صلح قرار دادید.