افزایش قیمت کالاهای اساسی در ایران، در سال 1397، روند بسیار تند و شدیدی داشت. از آن جا که قیمت کالاهای مرتبط با تغذیه مردم هم افزایش قابل ملاحظه ای داشته است، روز‌به روز، سفره های مردم، در حال کوچک تر شدن است و کالاهایی از جمله گوشت، آجیل و برخی میوه ها، که برای بدن انسان ها ضروری هستند، به خاطر قیمت های نجومی، در آستانه حذف از سبد غذایی عده کثیری از ایرانیان است.

به نوعی، می توان گفت که امنیت غذایی بخش بزرگی از جمعیت ایران، در آستانه خطر جدی قرار دارد. امنیت غذایی و حق دسترسی به غذا و دور بودن از سوئتغذیه و گرسنگی جزو حقوق بنیادین بشر بوده و تحت هیچ شرایطی حتی در مخاصمات نیز قابل تعلیق نیست. بنابراین جهت حل این مشکل (سوئتغذیه)، در زمان مخاصمه و صلح رویکردهای مختلفی از قبیل حق بر غذا و امنیت غذایی اتخاذ گردیده است. در حال حاضر، بر مبنای کرامت انسانی و حق بر غذا، اسناد حقوق بین الملل تعهدات متعددی را به کشورهای عضو جهت تامین غذا تحمیل می نماید که مکانیزم های مختلفی جهت رسیدگی به نقض آن و جبران خسارت برای افراد متاثر از آن پیش بینی شده است. این رویکرد در اسناد حقوق بین الملل بشردوستانه تا آن حد پیش رفته که استفاده از ابزار گرسنگی، نابود یا غیر قابل استفاده کردن اموال برای حیات جمعیت غیر نظامی، ممانعت از دریافت کمک های بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه -به ویژه مخاصمات بین المللی-، به منزله جنایات جنگی، ژنوساید و جنایات علیه بشریت قلمداد گردیده است. هم چنین، حق دادخواهی در مورد نقض حق غذا از طریق نهادهای مختلف بین المللی از قبیل دیوان کیفری بین المللی و شورای امنیت به رسمیت شناخته شده است. (1)

در کنوانسیون های متعدد حقوق بشری و بیانیه های مجامع بین المللی به حق غذا بسیار اشاره شده است. از جمله در بند 1 ماده 11 میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نیز بند 1 ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر این حق برای برخورداری از استانداردهای مناسب به رسمیت شناخته شده است. در صورتی که مسایل محیط زیستی ایران و بحران های خشکیدگی حل نشود، آینده تغذیه بسیاری از ایرانیان در معرض خطر قرار می گیرد. از طرف دیگر تغذیه در محیطی آلوده، تخریب شده، ناسالم و غیر بهداشتی با آن چه در اسناد مذکور حقوق بشری مقرر شده، مغایرت خواهد داشت. از این رو حق بر محیط زیست سالم، حق بر غذا را تضمین خواهد کرد و مقتضیات حق بر غذا نیز بعضاً وجود محیط زیستی سالم را ضروری می سازد. تغییر اقلیم از طریق کاهش دسترسی به غذا، بیابان زایی و کاهش محصول و دام، از بین رفتن زمین های کشاورزی توسط حوادث غیر مترقبه و تاثیر بر روی الگوهای جوی موجب از بین رفتن ذخایر غذایی و کاربرد و استفاده غذا شده است. (2)

معمولاً در اسناد بین المللی، امنیت غذایی مشتمل بر چند زیر سیستم است، از قبیل: تولید، نگهداری و توزیع، عرضه و بالاخره مصرف. با نگاهی به میزان واردات محصولات مختلف به کشور و هم چنین بررسی آمارهای موجود در بخش کشاورزی -به عنوان بخشی که بار اصلی تحقق امنیت غذایی کشور بر دوش آن است-، بررسی میزان اشتغال، نرخ تورم، شرایط اقلیمی و زیست محیطی و غیره که همه جزو پارامترهای تاثیرگذار در سنجش امنیت غذایی یک کشور هستند، دسترسی اقتصادی به غذا یا همان امنیت غذایی در ایران را سال به سال سخت تر کرده است. (3)

کمبود و یا فقدان غذا و گرسنگی شدید، چه به علل طبیعی پدید آمده باشد، چه نتیجه دخالت مستقیم بشر نظیر جنگ های داخلی و بین المللی باشد، و یا به دلیل سیاست های نادرست دولت‎ ها، نتایج دردناکی در پی دارد. هنگام بروز گرسنگی، نه تنها گروه های عظیمی از انسان ها رنج می کشند و حتی ممکن است به شکلی رقت بار بمیرند، بلکه بسیاری از افراد در اثر آن، رفتارهای ناهنجار از خود بروز می دهند. مردمی که از گرسنگی رو به مرگ هستند، علاوه بر دزدی و احتکار مواد غذایی، برای به دست آوردن پول خرید غذا دست به جرم می زنند و حتی فرزندان خود را می فروشند. در این خصوص، روایات و نقل قول های تکان دهنده زیادی از قحطی بزرگ در ایران در زمان جنگ جهانی اول وجود دارد؛ تا جایی که برخی مورخان معتقدند که یک-سوم از جمعیت ایران در آن قحطی جان خود را از دست دادند.

چندی پیش دو نماینده مجلس شورای اسلامی اعلام کردند که امنیت غذایی در ۴ استان کشور بحرانی است و ۷۵ درصد مردم سیستان و بلوچستان دچار فقر غذایی هستند. محمدنعیم امینی فرد، نماینده مجلس از شهرستان خاش استان سیستان و بلوچستان در این خصوص گفته است: «در این چهار استان، سیستان و بلوچستان با اختلاف، رتبه اول را دارد و سپس هرمزگان، بوشهر و خراسان جنوبی رتبه های دوم تا چهارم را به خود اختصاص داده اند». وی در ادامه یادآور شده است که: «استان سیستان و بلوچستان به لحاظ شاخصه های توسعه ای و ضریب جینی در رتبه های پایینی قرار دارد و متاسفانه به دلیل نبود ثروت و نیز خشکسالی ۱۸ ساله، به موضوع امنیت غذایی در این استان صدمات جدی وارد شده است. به این دلیل مردم روستاها به حاشیه شهرهای زابل، زاهدان و چابهار کشانده شده اند و فاکتورهای مربوط به امنیت غذایی به قهقرا رفته است». به گفته وی تحقیقات نشان می دهد که میزان قد و وزن در این استان، نسبت به میانگین کشوری بسیار پایین تر است. (4) این اظهارات قبل از شروع موج بزرگ گرانی ها در پاییز 1397 ایراد شد و بدون تردید در روزهای آغازین سال 1398، وضع بدتر هم شده است.

امنیت غذایی وقتی به دست می آید که افراد فقیر و آسیب پذیر، به ویژه زنان و کودکان، به مقدار غذایی که نیاز دارند دسترسی داشته باشند. در واقع امنیت غذایی هنگامی واقعیت می یابد که مصرف کننده توانایی خرید غذای مورد نیاز خود را داشته باشد. این به این معنی است که گرچه عرضه کافی غذا شرط لازم است، اما شرط کافی نیست و خانوارها باید بتوانند مواد غذایی را خریداری و مصرف کنند. لذا تا زمانی که تحول اساسی در اقتصاد کشور و وضعیت کسب و کارهای مردم صورت نگیرد، و اقشار گوناگون جامعه درآمد لازم برای خرید اقلام غذایی مورد نیاز خود را نداشته باشند، به خطر افتادن امنیت غذایی مردم، هم چنان جدی است و راهکارهایی چون “کوپن” و امثالهم، فقط “مُسکن” هستند.

پانوشت ها:

1. اسفندیاری، چنگیز و میرعباسی، سیدباقر، بررسی ابعاد حق بر غذا و امنیت غذایی در اسناد بین المللی، فصلنامه حقوق پزشکی، دوره ۹، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۴، صص. ۱۵۷-۱۸۴.

2. خوش منش، بهنوش و دیگران. بررسی پیامدهای تغییر اقلیم از دیدگاه حقوق بشر، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره ۱۷، شماره ۴، ، زمستان ۱۳۹۴، صص. 225-234.

3. اسفندیاری، چنگیز و میرعباسی، سیدباقر، بررسی ابعاد حق بر غذا و امنیت غذایی در اسناد بین المللی، فصلنامه حقوق پزشکی، دوره ۹، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۴، صص. ۱۵۷-۱۸۴.

4. خبرگزاری ایلنا، 22 خردادماه 1397