یکی از خصوصیات یک جامعه‌ی توسعه یافته از لحاظ فرهنگی، رفتار درست و متمدنانه با معلولین است. افراد معلول کسانی هستند که به واسطه‌ی ضعف‌ها و کمبودهایی که در جسم  یا روح خود دارند، بسیاری از توانایی‌های انسان‌های سالم را ندارند. این ضعف‌ها و کمبودها جسمی و روحی ممکن است مادرزادی باشند و یا بر اثر جنگ و تصادف و غیره حادث شده باشند.

کرامت انسان‌ها، بخش جدا ناشدنی از حقوق بشر است؛ یعنی جامعه و دولت‌ها باید به نحوی اداره شوند و شهروندان باید به نوعی رفتار کنند که کرامت انسانی هیچ کسی لطمه نبیند.

برخی از انسان‌ها زمان تولد و یا بعداً، دچار ناتوانی و معلولیت می‌گردند. اگر جامعه و دولت همان طوری که با دیگر شهروندان رفتار می‌کند، بخواهد با آن‌ها رفتار کند، کرامت انسانی این اشخاص، لطمه می‌بیند. مثلاً یک فرد ناتوان نمی‌تواند یک شغل معمولی بیاید و نیازمند حمایت دولت و جامعه است، در این موارد، برای حرمت نهادن به کرامت انسانی این افراد، جامعه موظف است به آن‌ها امتیازات ویژه بدهد.

مهم‌ترین نکته در خصوص رفتار با معلولین، مهربانی بدون حس ترحم است. اما اگر در یک جامعه‌ای به معلولین بی احترامی شود و احیانا مورد آزار جسمی و روحی قرار گیرند، باید نسبت به سلامت روحی و روانی آن جامعه نگران بود.

بر اساس روایت‌های موجود بین ۵ تا ۱۰درصد مردمان کشورهای جهان و از جمله ایران، دچار یکی از انواع معلولیت‌های جسمی یا ذهنی هستند. به گفته‌ی یک مقام سازمان بهزیستی، سالانه، ۱۰ هزار نفر به معلولان تهرانی و حدود ۶۰ هزار نفر به کل معلولان کشور اضافه می‌شود. بر اساس این ارقام می‌توان گفت روزانه ۱۶۵ نفر به آمار معلولان ایرانی افزوده می‌شود. این رقم شامل معلولان نوزاد و مادرزادی و نیز افرادی است که در اثر حوادث یا بیماری‌ها دچار معلولیت می‌شوند.

خبری نگران کننده

چندی پیش یک خبر مبنی بر بدرفتاری با معلولین در یک آسایشگاه در کرج،  باعث نگرانی فعالان حقوق معلولین شد.

پس از انتشار گزارش‌هایی درباره‌ی آزار و شکنجه‌ی معلولان در آسایشگاهی در استان البرز، دادستان کرج اعلام کرد: “بستن معلولان با طناب و زنجیر در یک آسایشگاه دیگر این استان هم  اثبات شده است.”

خبرگزاری ایسنا به نقل از آقای شاکر دادستان کرج نوشت: “چندی پیش گزارشی مبنی بر شکنجه معلولان با استفاده از سگ و زنجیر در یک آسایشگاه در فردیس به دادستانی عمومی و انقلاب کرج ارسال و پس از آن بررسی‌ها در خصوص این مسئله آغاز شد.”

او افزود که پس از بررسی‌های مقام‌های قضایی درباره‌ی استفاده از طناب و زنجیر برای بستن معلولان در این آسایشگاه، پرونده‌ای تشکیل و به دادستانی فردیس ارجاع شده است.  بنابر این گزارش، آسایشگاه یاد شده از سوی بهزیستی استان البرز پلمب شد. این دومین مرکزی است که طی یک هفته (هفته‌ی سوم ماه شهریور) خبر بسته شدن آن به خاطر بدرفتاری با معلولان رسانه‌ای شده است.

دادستان کرج درباره‌ی علت بستن معلولان در آسایشگاه فردیس به ایسنا گفت: “طبق استانداردهای تعریف شده، مرکز نگهداری از معلولین موظف است نسبتی کارآمد میان تعداد معلولین و کارکنان خود برقرار کند تا خدمات‌رسانی به معلولین به بهترین نحو انجام شود. اما این مرکز برای استخدام پرسنل کمتر و پرداخت پول کمتر به بستن معلولان با طناب و زنجیر مبادرت کرده بود.”

اما ظاهراً بدرفتاری با مددجویان فقط به آسایشگاه‌های معلولان محدود نمی‌شود. هفته‌ی گذشته رسانه‌های ایران از برملا شدن “شکنجه‌های وحشتناک و حتی مرگبار” در یک کمپ ترک اعتیاد در ملارد تهران گزارش دادند.

روزنامه‌ی شهروند به نقل از دادستان عمومی و انقلاب ملارد از بازداشت دو مدیر این کمپ خبر داد که متهم به آزار و شکنجه‌ی معتادن شده‌اند. بنابر این گزارش شهریور ‌سال گذشته (۱۳۹۳) نیز ٣ مسئول یکی دیگر از کمپ‌های ترک اعتیاد که با ضرب و شتم یکی از معتادان باعث مرگ او شده بودند، به اتهام قتل غیرعمد به ٣ سال حبس و پرداخت دیه محکوم شدند.

در سال‌های گذشته خبرهای زیادی درباره‌ی بدرفتاری و آزار معتادان و معلولان در مراکز ترک اعتیاد و آسایشگاه‌ها منتشر شده که گاهی با تکذیب مسئولان و گاه با پیگیری قضایی روبه‌رو بوده است.

دولت از اختصاص بودجه‌ی کافی برای راه‌اندازی چنین مراکزی خودداری می‌کند و بسیاری از آسایشگاه‌ها و کمپ‌های ترک اعتیاد از سوی بخش خصوصی و با کم‌ترین امکانات و افراد متخصص اداره می‌شوند.

میثاق بین المللی حقوق افراد ناتوان و معلول

میثاق بین المللی حقوق افراد ناتوان و معلول که ایران نیز عضو آن است، سند خوبی برای تذکر دادن به مقامات جمهوری اسلامی در این باب است. اگر چه در میان آسایشگاه‌های معلولین در ایران هم بخش خصوصی حضور دارد و هم بخش دولتی، اما حاکمیت درباره‌ی سرنوشت تک تک معلولین جامعه مسئول است و نمی‌توان به واسطه‌ی این‌که رفتار خشونت آمیز با معلولی در یک آسایشگاهی متعلق به بخش خصوصی انجام شده است، مسئولیت نظام حاکم بر کشور را نادیده گرفت.

ماده‌ی 4 میثاق فوق الذکر درباره‌ی تعهدات کلی اعضای میثاق این گونه می‌گوید:

دولت‌های عضو متعهد می‌گردند تحقق کلیه‌ی حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین برای تمامی افراد دارای معلولیت را بدون هر گونه تبعیض بر مبنای معلولیت تضمین و ارتقائ دهند. بدین منظور ، دولت‌های عضو متعهد می‌گردند:

1- تمامی تدابیرقانونی، اداری و سایر تدابیر را در جهت اجرای حقوقِ به رسمیت شناخته شده در کنوانسیون حاضر، اتخاذ نمایند.

2- تمامی تدابیر مقتضی، از جمله قانونگذاری به منظور تغییر و یا الغای قوانین موجود، مقررات، آداب و رسوم و اعمالی را که موجب ایجاد تبعیض علیه افراد دارای معلولیت می‌شود، اتخاذ نمایند.

3- حمایت و ارتقائ حقوق بشری افراد دارای معلولیت را در تمامی سیاست‌ها و برنامه‌ها مد نظر قرار دهند.

4- از اعمال هر گونه اقدام و یا روشی که مغایر با کنوانسیون حاضر می‌باشد، خودداری شود و اطمینان حاصل گردد که مقامات و نهادهای دولتی مطابق کنوانسیون حاضر عمل می‌نمایند.

5- تمامی تدابیر لازم جهت حذف تبعیض مبتنی بر معلولیت توسط هر فرد، سازمان یا تشکیلات شخصی را به کار گیرد.

6- پژوهش و توسعه‌ی کالاها، خدمات، تجهیزات و کالاهای منطبق با طراحی جهانی مطابق با اصل ٢ کنوانسیون حاضر را انجام و یا ارتقائ بخشد. به نوعی که نیازمند کم‌ترین سازگاری و هزینه در تامین نیازهای ویژه‌ی افراد دارای معلولیت باشد، دسترسی و بهره مندی از آنان را ارتقائ بخشیده و طراحی جهانی را در توسعه‌ی استانداردها و دستورالعمل‌ها ارتقائ بخشد.

7- پژوهش و توسعه را انجام یا ارتقائ بخشیده و دسترسی و استفاده از فناوری‌های جدید شامل فناوری اطلاعات و ارتباطات، کمک‌های ترددی، وسایل و فناوری‌های امدادی جهت افراد دارای معلولیت با لحاظ اولویت به فناوری‌های با هزینه‌ی مناسب را ارتقائ بخشد.

8- اطلاعات قابل دسترس در مورد کمک‌های ترددی، وسایل و فناوری‌های امدادی شامل فناوری‌های نوین و سایر اشکال امدادی، خدمات و امکانات حمایتی را جهت افراد دارای معلولیت، تامین نماید.

9-  آموزش کارکنان و متخصصانی را که با افراد دارای معلولیت در زمینه‌ی حقوق به رسمیت شناخته شده در این کنوانسیون در تعامل می‌باشند، به منظور ارائه‌ی خدمات و کمک‌های تضمین شده توسط حقوق مذکور، ارتقائ بخشد.

10- هر یک از دولت‌های عضو با توجه به حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متعهد می‌گردد، تدابیری با بالاترین حد منابع موجود و آن‌جا که نیاز است در چارچوب همکاری‌های بین المللی، با نیت حصول تصاعدی تحقق کامل حقوق مذکور بدون پیش داوری نسبت به تعهدات مندرج در کنوانسیون حاضر که بلافاصله بر اساس حقوق بین الملل قابل اجرائ می باشند، اتخاذ نماید.

11- در جهت اجرای کنوانسیون حاضر در توسعه و اجرای سیاست‌ها و قوانین و سایر روندهای تصمیم گیری مربوط به افراد دارای معلولیت، دولت‌های عضو از نزدیک با افراد دارای معلولیت و کودکان دارای معلولیت از طریق سازمان‌هایی که نمایندگی آن‌ها را به عهده دارند مشورت نموده و آن‌ها را به طور فعال به کار گیرند .

12- هیچ مطلبی در کنوانسیون حاضر بر مفادی که موجب تحقق حقوق افراد دارای معلولیت در قانون دولت عضو و یا حقوق بین الملل که در آن کشور اجرا می‌گردد، تاثیری نخواهد داشت. هیچ‌گونه محدودیت و یا فسخی در مورد حقوق بشر و آزادی‌های بنیادینی که توسط دولت عضو به رسمیت شناخته شده و یا موجود می‌باشد نسبت به کنوانسیون حاضر، به موجب قانون، کنوانسیون‌ها، مقرارات یا رسوم به بهانه‌ی این‌که کنوانسیون حاضر آن دسته از حقوق و آزادی‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد و یا آن‌ها را با درجه‌ی اهمیت کم‌تری به رسمیت می‌شناسد، اعمال نمی‌گردد.

هم‌چنین در ماده‌ی ١٦ در رابطه با آزادی معلولین از استثمار، خشونت و آزار و اذیت آمده است:

1- دولت‌های عضو، تمامی تدابیر قانونی، اداری، اجتماعی و آموزشی مناسب و یا سایر تدابیر را جهت حمایت از افراد دارای معلولیت در درون و بیرون ازخانه از تمامی اشکال استثمار، خشونت و آزار و اذیت شامل جنبه‌های مبتنی بر جنسیت را اتخاذ می‌نمایند.

2- دولت‌های عضو هم‌چنین تدابیر مناسبی را جهت جلوگیری از تمامی اشکال استثمار، خشونت و آزار و اذیت با تضمین مواردی از جمله اشکال مناسب کمک‌های حساس جنسیتی و سنی و حمایت از افراد دارای معلولیت و خانواده‌ها و مراقبین آن‌ها از جمله از طریق ارائه‌ی اطلاعات و آموزش در مورد چگونگی پرهیز، شناسایی و گزارش در مورد نمونه‌هایی از استثمار، خشونت و آزار و اذیت اتخاذ می‌نمایند. دولت‌های عضو تضمین می‌نمایند که خدمات حمایتی نسبت به سن، جنسیت و معلولیت از حساسیت برخوردارند.

3- به منظور جلوگیری از وقوع تمامی اشکال استثمار ، خشونت و آزار و اذیت، دولت‌های عضو اطمینان حاصل می‌نمایند که تمامی تسهیلات و برنامه‌های طراحی شده برای خدمت به افراد دارای معلولیت به طور موثر توسط مقامات مستقل نظارت می‌گردد.

4- دولت‌های عضو تمامی تدابیر مناسب از جمله ارائه‌ی خدمات حمایتی جهت ارتقائ فیزیکی، شناختی، بهبود روانی، توانبخشی و پیوستن مجدد اجتماعی را در مورد افراد دارای معلولیت که به نوعی قربانی استثمار، خشونت یا آزار و اذیت گردیده‌اند، اتخاذ می‌نمایند.

5- دولت‌های عضو، قوانین و سیاست‌های موثر شامل قوانین و سیاست‌های متمرکز بر زنان و کودکان را به منظور تضمین این که مواردی از استثمار، خشونت و آزار و اذیت نسبت به افراد دارای معلولیت شناسایی، رسیدگی شده و در موقع مقتضی مورد پیگرد قرار گیرد، اتخاذ می‌نمایند.

با این تفاسیر و با توجه به روندهایی که در کشور ایران حاکم است، تا چه میزان، رفتار درستی با معلولین چه در جامعه، چه در خانواده و چه در مراکز مختلف خصوصی و دولتی میشود؟!

رفتار منطقی و انسانی با معلولین

یکی از تنگناهای عمده‌ی معلولان، ارتباط دیگران با آن‌هاست. اکثریت افراد جامعه متاسفانه بدون در نظر گرفتن شرایط و توانمندی‌های معلولین به طور خواسته یا ناخواسته و بیش‌تر با هدف دلسوزی و ترحم افراطی با آنان رفتار کرده که این امر ضربات روحی جبران ناپذیری را به آنان وارد می‌سازد. نکته‌ی مهمی که باید به آن توجه داشت آن است که افراد معلول در کنار محدودیت‌های خود از توانمندی‌هایی نیز برخوردارند که در صورت ایجاد بستر مناسب می‌تواند تقویت گردد. در رابطه با معلولیت باید به موارد ذیل توجه کرد:

1- به خاطر داشته باشیم که هیچ‌گاه به عدم توانایی افراد توجه نکنیم. مطمئن باشیم هر کس دارای توانایی‌هایی است که باید شرایط بروز آن فراهم گردد.

2- افراد معلول مانند سایر افراد جامعه خواهان احترام متقابل هستند؛ باید دقت داشت که با آن‌ها برخورد مناسب شود.

3- با وقار، متواضع و با احترام باشیم و با دیگران طوری رفتار کنیم که انتظار داریم با ما رفتار کنند. در هنگام برخورد با افراد معلول در کنار ناتوانی به توانمندی آن‌ها هم توجه داشته باشیم.

4- افراد عادی جامعه هنگام مواجه شدن با یکدیگر و بروز احساسات مثبت، با یکدیگر دست می‌دهند. در هنگام برخورد با افراد معلول به دلیل وجود برخی از محدودیت‌ها در دست دادن به آن‌ها عجله نکنیم و اجازه دهیم اول آن‌ها در این امر پیش قدم گردند. بدون دادن دست، با نشان دادن چهره‌ی بشاش و خندان هم می‌توان در برقراری ارتباط سازنده و دوستانه موفق بود.

5- هیچ‌گاه در مورد چگونگی بروز معلولیت از افراد معلول سوال نکنیم. چنانچه ضرورتی در آن احساس می‌کنیم بهتر است ابتدا شرایط مناسبی را آماده کنیم تا فرد معلول با رغبت به سوالات ما پاسخ دهد.

6- در هنگام مصاحبت با افراد معلول از گفتن کلمات منفی و تحریک آمیز اجتناب ورزیم؛ مثلاً در هنگام روبه‌رو شدن با فردی که بیماری ام اس دارد، به جای گفتن کلماتی مانند “ام اسی است” و غیره، به صورت شفاف بگوییم که این شخص بیماری ام اس دارد.

7- به یاد داشته باشیم که معلولیت به معنی از کار افتادگی و منزوی شدن نیست، بسیاری از افراد معلول در بسیاری زمینه‌ها توانمند بوده و می‌توانند در صورت مناسب بودن شرایط به طور مستقل زندگی کنند.

 8- در هنگام مکالمه با افراد معلول به ویژه افراد با محدودیت‌های گفتاری باید زمان بیش‌تری جهت پاسخ گویی در اختیار آنان قرار داشته شود.

9- معلولیت و ناتوانی همیشه خود را به صورت واضح نشان نمی‌دهد. افرادی که دارای بیماری‌هایی مانند دیابت، صرع، انواع سرطان‌ها، نارسایی کلیوی، بیماریهای عروقی و غیره هستند نیز به نوعی با ناتوانی روبه‌رو می‌باشند؛ لذ ا لازم است در هنگام برخورد با آنان نیز رفتاری مناسب داشت.

10- معلولین در برخی موارد به دلیل عوارض ناشی از معلولیت از قبیل داشتن درد، استفاده از داروها، عوارض جانبی داروها و غیره به نوعی بی‌قراری، خواب آلودگی، اختلال در قدرت تفکر و تکلم و غیره مواجه می‌گردند که ضرورت دارد شرایط آنان را درک کرده و برخوردی مناسب با آن‌ها داشته باشیم.