تعطیلی زندان‌ها در ایران و انتقال زندانیان به سایر زندان‌های استان یا بنای ساختمانی جدید -به ویژه در سال‌های اخیر- امری بی‌سابقه نیست. در واقع بنا بر برنامه‌ی ششم توسعه، سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مکلف به تسریع در انتقال ۲۰ زندان داخل محدوده‌ی شهرها با اولویت کلان شهرها به خارج از شهرها شده است. این اقدام تحت عنوان نوسازی ساختمان‌ها، کمبود فضای زندان و به ویژه قرار داشتن ساختمان زندان در فضای شهری پس از توسعه شهری در دهه‌های اخیر صورت می‌گیرد.

در بهمن ماه ۱۳۹۴ پس از افتتاح زندان تهران بزرگ (فشافویه) مردان متهم به جرائم عمومی (به استثنای برخی از زندانیان مرد متهم به جرایم مالی) از زندان‌های اوین، رجایی‌ شهر (گوهردشت) و قزلحصار به زندان‌های تهران بزرگ منتقل شدند. (۱) پیش‌تر نیز با تغییر کاربری ساختمانی موقوفی به زندان و تغییر نام به زندان قرچک ورامین، زنان زندانی به آن‌جا منتقل شدند. این انتقال در شرایطی بود که خبرگزاری هرانا در گزارشی شرایط زندان تهران بزرگ را «فاجعه بار» توصیف کرد. (۲)  زنان در زندان قرچک ورامین نیز از ابتدا با مشکل تامین آب آشامیدنی و قطعی مکرر آب گرم جهت استحمام روبه‌رو بودند.

در جریان این انتقال‌ها، به دلیل ضعف مدیریت، نبود آمادگی و امکانات کافی در زندان‌های مقصد، زندانیان با مشکلاتی چون عدم تامین نیازهای اولیه‌ی انسانی مانند جای خواب کافی، آب آشامیدنی سالم و تهویه‌ی هوای مطبوع مواجه شدند. این عوامل جدای از در نظر نگرفتن موقعیت جغرافیایی و نیازهای زیرساخت شهری برای تاسیس یا تغییر کاربری بنایی به زندان هستند. شوری آب و قطعی مکرر آن و نبود ظرفیت کافی فاضلاب شهری بخش دیگری از معضلات زندانیان است که تا امروز ادامه داشته و می‌توان در مطلبی جداگانه به آن پرداخت. عملکرد سازمان زندان‌ها و در مجموع قوه‌ی قضاییه جمهوری اسلامی، کارنامه‌ای به دست نمی‌دهد که نشان از در اولویت قرار دادن حفظ سلامت و رعایت شان انسانی زندانیان باشد.

در این باره اخیراً خبری مبنی بر انتقال زندان رجایی شهر کرج منتشر شده است. غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه‌ی قضاییه، در این خصوص اظهار داشته است: «زندان رجایی ‌شهر که در داخل شهر کرج است باید هر چه زودتر به خارج شهر منتقل شود و محل فعلی آن از وضعیت زندان بودن خارج و اقدامات متعاقب بعدی در قبال آن صورت گیرد.» (۳)

نام این زندان دستکم از انقلاب سال ۵۷ به این سو با نقض گسترده‌ی حقوق بشر، رفتار غیرانسانی با زندانیان و آمار بالای اعدام گره خورده است. این شرایط پس از اعتراضات سراسری دی ماه ۹۶ و آبان ۹۸ در ایران منجر به تحریم این زندان از سوی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا شد. در آخرین اقدام نیز الله کرم عزیزی، رئیس این زندان، طی ماه‌های اخیر مورد تحریم وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار گرفت.

هرچند تاکنون جزئیات خاصی از چگونگی انتقال زندانیان و یا تاسیس زندانی در فضای خارج از شهر برای زندانیان زندان رجایی شهر در دست نیست، اما در صورت تعطیلی دائم یا موقت این زندان احتمالاً بخش عظیمی از زندانیان متهم به جرائم عمومی و جرائم خشن به زندان تهران بزرگ و زندان قزلحصار منتقل خواهند شد. در صورت به‌کارگیری بندهای بلااستفاده از زندان تهران بزرگ و یا افتتاح تیپ‌های جدیدی در این زندان، معضل تراکم جمعیت حل خواهد شد، اما تقبل تجهیز این ساختمان‌ها امری مجزاست.

هم‌چنین تاسیس ساختمان جدید زندان رجایی شهر در خارج از فضای شهری با پرسش مهم مسئولیت تجهیز زندان روبه‌روست. تجهیز زندان‌ها و تهیه‌ی امکانات اولیه‌ی زندگی از سوی سازمان زندان‌ها به صورت جدی امری زیر سوال است. پیش‌تر در شرایطی مشابه زندانیان منتقل شده از زندان اوین به زندان تازه تاسیس تهران بزرگ خود مجبور به خرید امکانات اولیه‌ی زندگی چون یخچال، فرش، ظروف غذا و غیره شده بودند. بنا بر این تکرار این رویه قابل پیش‌بینی خواهد بود.

به علاوه، در صورت تعطیلی دائم این زندان مشهور به نقض حقوق بشر که به صورت مکرر در لیست تحریم‌های حقوق بشری قرار گرفته است، می‌توان متصور بود که این اقدام چهره‌ی بهتری از قوه‌ی قضاییه و در مجموع جمهوری اسلامی به جهان ارائه دهد. چرا که یکی از زندان‌های بدنام ایران که کماکان درصد قابل‌توجهی از اجرای احکام اعدام در کشور در آن صورت می‌گیرد، تعطیل خواهد شد. این گزاره گرچه نیت‌خوانی است اما می‌تواند به عنوان «یکی» از دلایل «تعطیلی» هر زندانی که به شهرت رجایی شهر و اوین برای نقض حقوق بشر باشد، در نظر گرفته شود.

در صورت تعطیلی دائم یا موقت این زندان، سرنوشت زندانیان سیاسی و عقیدتی نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. آیا این زندانیان که پیش‌تر به عنوان تبعید به زندان رجایی شهر منتقل شده بودند، به زندان اوین بازگردانده خواهند شد؟ در صورت احتمال انتقال به زندان‌های تهران بزرگ و قزلحصار نیز عدم رعایت اصل تفکیک جرائم از نگرانی‌های اساسی برای سلامت و جان این زندانیان خواهد بود. درگیری در این زندان‌ها و قتل زندانیان مسبوق به سابقه است. در مشهورترین نمونه‌ی آن علیرضا شیرمحمدعلی (۴) به دلیل نگهداری در زندان تهران بزرگ و عدم رعایت اصل تفکیک جرائم با ضربات متعدد چاقو به قتل رسید و در سن ۲۱ سالگی قربانی عدم رعایت قانون شد.

در مجموع آن‌چه که روشن است، مسئولیت قطعی سازمان زندان‌ها و در سطح بالاتر قوه‌ی قضاییه جمهوری اسلامی برای تضمین سلامت، شان انسانی و حفظ جان زندانیان است.

پانوشت‌ها:

۱- انتقال ۳۵۰۰ زندانی از اوین، رجایی‌شهر و قزلحصار به زندان تهران بزرگ، خبرگزاری هرانا، ۲۴ تیرماه ۱۳۹۴.

۲- این‌جا خشونت و آلودگی بیداد می‌کند؛ گزارشى درباره‌ی زندان تهران بزرگ، خبرگزاری هرانا، ۱۹ مردادماه ۱۳۹۴.

۳- دستور رئیس قوه‌ی قضاییه به رئیس سازمان زندان‌ها درباره‌ی تعطیلی زندان رجایی‌شهر، ایرنا، ۲۱ فروردین‌ماه ۱۴۰۲.

۴- قتل یک زندانی سیاسی ۲۱ ساله در زندان فشافویه، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۱ خردادماه ۱۳۹۸.