من پیر سال و ماه نِیم، یـار بی‌وفا است*

پانزدهم ژوئن روز جهانی مبارزه علیه سوئاستفاده و آزار و اذیت سالمندان است. هدف از تعیین روزهای جهانی مانند روز جهانی کودک، زنان، کارگران، مبارزه با هموفوبیا، روز جهانی آگاهی از سوئاستفاده سالمندان و غیره توجه به مشکلات و مسائل مربوط به آن‌ها است و فرصتی است تا در سراسر جهان از طریق رسانه‌ها و آموزش توجه عمومی به حقوق هرکدام از این اقشار که مورد غفلت قرار گرفته‌اند، جلب شود. آزار و سوئاستفاده از سالمندان یک موضوع اجتماعی جهانی است که بر سلامتی و حقوق بشر میلیون‌ها سالمند در سراسر جهان تاثیر می‌گذارد و موضوعی است درخور توجه جامعه‌ی جهانی.

انسان از دوران جنینی تا مرگ مراحل مختلفی را پشت سر می‌گذارد. روان‌شناسان رشد مراحل رشد انسان پس از تولد را شامل، کودکی، جوانی، بزرگ‌سالی یا بلوغ و پیری می‌دانند و بالای شصت‌وپنج سال را دوران  پیری و افراد بالای شصت‌وپنج سال را پیر، سال‌خورده یا سالمند می‌دانند. با پیشرفت علم در پیش‌گیری و درمان بیماری‌ها امید به زندگی یا متوسط طول عمر (Life Expectancy) در اغلب جوامع بشری افزایش یافته و به تناسب نیز تعریفی که از سال‌خوردگی و سالمندی می‌شود، تغییر کرده و تغییر می‌کند. اکنون سن بازنشستگی در برخی جوامع شصت‌وهفت سال است و بسیاری از بازنشستگان مایل نیستند از کار و فعالیت شغلی و اجتماعی کنار بکشند و ترجیح می‌دهند هم‌چنان به کارکردن ادامه دهند.

علاوه بر این متوسط طول عمر در کشورهای پیشرفته تفاوت فاحشی با متوسط طول عمر در کشورهایی که از سطح بهداشت و رفاه پایینی برخورداند، دارد. برای مثال مطابق آمار سازمان ملل کشورهای هنگ‌کنگ، ژاپن، ماکائو ، سوییس و سنگاپور با حدود هشتادوپنج سال متوسط طول عمر برای زنان و حدود هشتادودو سال برای مردان به ترتیب در رده‌های اول تا پنجم‌اند. در حالی که کشورهای زیمبابوه، سیرالئون، نیجریه، لسوتو وچاد نیز به ترتیب در پایین‌ترین رده قرار دارند. متوسط طول عمر در این کشورها حدود پنجاه سال است. (۱)

بنابراین تعریفی که از سال‌خوردگی داده می‌شود، نمی‌تواند برای همه‌ی کشورها یک‌سان باشد و بهتر است سال‌خوردگی را یک مفهوم فازی در نظر بگیریم. یا درحالت کلی سالمندی تغییرات فیزیولوژیک طبیعی، پیش‌رونده و خودبه‌خودی و غیرقابل‌بازگشت است که در آن قوای جسمی و روحی، هر دو به نحو قابل‌توجهی رو به نقصان می‌گذارد.

با این حال صرف نظر از عددی که سن تقویمی را نشان می‌دهد، سالمندی یکی از دشوارترین دوره‌های زندگی است و سالمندان به دلیل ضعف قوای جسمی و بیماری‌هایی مانند الزایمر، ضعف حرکتی، پوکی استخوان، کم‌شدن دید یا ازدست‌دادن قدرت بینایی و شنوایی، اختلال و آشفتگی در حافظه و ادراک و اختلال در جهت‌یابی شکننده‌ترند و در معرض آسیب‌های بیش‌تری قراردارند.

سالمندآزاری یا خشونت علیه سالمندان  شامل هرگونه اقدام عمدی یا غیرعمدی، بی‌توجهی یا سوئرفتار می‌شود که سبب آزار و اسیب جسمی، روانی یا اقتصادی سالمند شود. بی‌توجهی به نیازهای سالمند خشونت و سالمندآزاری محسوب می‌شود. سالمندآزاری یک مشکل مهم بهداشت عمومی است. یک بررسی در سال ۲۰۱۷ نشان می‌دهد که در پنجاه‌ودو مطالعه در بیست‌وهشت کشور در مناطق مختلف، از هر سه نفر، یک نفر (۳۳.۴درصد) در سن شصت سال و بالاتر موردآزار روانی قرار گرفته. مورد سوئاستفاده مالی ۶.۸درصد بوده. (۲)

غالباً دو دسته از سالمندان بیش‌تر در معرض آزار قرار دارند. سالمندانی که دارای امکانات مالی نیستند، بیش‌تر در معرض سالمندآزاری قرار دارند؛ برای مثال حقوق بازنشستگی ندارند یا از حمایت‌های اجتماعی بی‌بهره‌اند. در کشور‌هایی مانند ایران که به مردم در هنگام بیکاری، بیماری، ازکارافتادگی یا سالخوردگی خدمات اجتماعی درخور ارائه نمی‌شود، میزان سالمندآزاری بیش‌تر است.

دسته‌ی دیگر سالمندانی‌اند که از بیماری‌های خاص مانند بیماری‌های روانی، آلزایمر و زوال عقل در رنجند، ولی دارای ثروتند. با این‌که آن‌ها شانس بییش‌تری دارند که کنار خیابان رها نشوند، اما در موارد بسیاری مورد سوئاستفاده مالی نزدیکان و حتی فرزندان خود قرار می‌گیرند.

برخی رفتارهایی که از مصادیق سالمندآزاری به شمار می‌روند، از این قرارند: سوئرفتار عاطفی، آزار مالی و سوئرفتار جسمی در مورادی که  سالمندآزاران به سالمندان تحت مراقبت خود نیاز مالی دارند و با محدودکردن دسترسی آن‌ها به اموال، پول نقد یا انتقال به زورِ اموال سالمندان را آزار می‌دهند. کتک‌زدن و تهدید‌کردن سالمندان، پرخاش‌کردن، محروم‌کردن آن‌ها از تغدیه مناسب، توهین، تهدید و بی‌احترامی از دیگر موارد آشکار سالمندآزاری است.

جالب است بدانیم سالمندانی که با خویشان خود زندگی می‌کنند، بیش از آن‌ها که تنها زندگی می‌کنند قربانی آزار می‌شوند. حتی سالمندانی که حافظه‌ی خود را تا سال‌های پایانی عمر حفظ می‌کنند، در معرض آزار قرار دارند. طرد‌کردن و بی‌توجهی فرزندان به آن‌ها سبب افسردگی می‌شود و اقدام به خودکشی در این دسته از سالمندان بسیار شایع است؛ معضلی که به واسطه‌ی پیربودن ممکن است طبیعی پنداشته شود و به آن توجهی نشود.

سالمندآزاری می‌تواند پی‌آمدهای جدی جسمی و روانی، مالی و اجتماعی داشته باشد؛ از جمله به عنوان مثال آسیب‌های جسمی، مرگ‌ومیر زودرس، افسردگی، زوال شناختی، ویرانی مالی و انتقال  به خانه‌های سالمندان.

سازمان جهانی بهداشت (WHO)  اعلام کرده از هر شش سالمند، یک نفر برخی از اشکال سوئاستفاده را تجربه می‌کند که این رقم از آن‌چه در گذشته برآورد شده، بالاتر است و پیش‌بینی می‌شود با بالا‌رفتن سن جمعیت در جهان رو به افزایش برود. (۳)

 به گفته‌ی سیدحامد برکاتی، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده‌ی وزارت بهداشت حجم جمعیت سالمند در ایران به سرعت در حال افزایش است. تعداد سالمندان کشور به هشت‌میلیون‌وچهارصدهزار رسیده. (۴) هم‌چنین بنا بر پیش‌بینی کارشناسان تا سال ۱۴۲۰ حدود نوزده‌درصد از جمعیت کشور در گروه سنی سالمندی قرار خواهد داشت. این در حالی است که در برنامه‌های دولت هنوز قانونی برای محافظت از سالمندان وضع نشده.

سالمندان سرمایه‌ی عاطفی و گنجینه‌ای از دانش و تجربه‌اند. محدودکردن آن‌ها در دسترسی‌شان به دارایی خود از مصادیق بارز و البته رایج سالمندآزاری است و سکوت سالمندان نشانه‌ی رضایت آن‌ها نیست. سالمندآزاری خشونت و نقض حقوق بشر است. برای پیش‌گیری از سالمندآزاری مداخله‌های مراقبتی لازم است و برنامه‌های مدیریت پول برای افراد مسن آسیب‌پذیر در برابر استثمار مالی، خطوط کمک و پناهگاه‌های اضطراری، تیم‌های چندرشته‌ای، از جمله مراقبت‌های بهداشتی، مراقبت‌های بهداشت روانی، خدمات حفاظتی بزرگ‌سالان و ارائه‌ی مراقبت‌های طولانی‌مدت.

پانوشت‌ها:

۱- امید به زندگی جمعیت جهان، وبسایت جهان‌سنج.

۲- سالمندآزاری، وبسایت سازمان جهانی بهداشت (WHO)، ۴ اکتبر ۲۰۲۱.

۳- همان.

۴- مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت: میزان جمعیت سالمند در ایران به سرعت در حال افزایش است، خبرگزاری ایلنا، ۱۷ آذرماه ۱۴۰۰.

۵- *: از حافظ.