وسیله نقلیه یا ارابه‌ی مرگ؟ شاید باید در خصوص نامش دوباره فکر کرد. فرق نمی‌کند خودرو باشد یا اتوبوس. کامیون باشد یا قطار و یا هواپیما. خودت خطا کنی یا دیگری و یا مثل مورد خاص در سالی که گذشت. پدافند هوایی با خطای انسانی تو را سرنگون می‌کند! در هر حالتی خطر هست و امکان هم هست. چهار دهه از حاکمیت نظام جمهوری اسلامی می‌گذرد. چهار دهه‌ای که در آن هم مرگ با خودرو هست و بوده، هم مرگ با قطار و هم هواپیما. هم در زمین و هم در هوا. شاید گفته شود که خب! همه جای دنیا چنین رویدادهایی ممکن است. اما وقتی به آمار مراجعه می‌کنیم، مسئله قدری متفاوت می‌شود. ترکیه، کشور همسایه ما بیش از 83 میلیون نفر جمعیت دارد. جمعیت ایران در پایان سال 2019 چیزی نزدیک به 83 میلیون نفر بوده است. یعنی آمار جمعیتی این دو کشور نزدیک به هم است. اما در ترکیه در سال میلادی 2019 و در یازده ماه اول این سال، 2346 نفر در حوادث رانندگی کشته شدند.(1) در ایران اما در سال 1397 شمسی، 17 هزار و 183 نفر در چنین حوادثی کشته شدند.(2) تفاوت عددها هویداست و نیازی به توضیح بیشتر ندارد.
برای بررسی حوادث ترابری در چهاردهه گذشته باید آن را به سه دسته‌ی هوایی، ریلی و رانندگی خیابان و جاده ای تقسیم کرد. قطعا این مطلب قصد بحث مفصل در این حوزه را ندارد که این بحث و بررسی این چهار دهه فرصتی به تفصیل را می‌طلبد که از حوصله یک مطلب خارج است. اما در ادامه تلاش می‌کنیم تنها به برخی از این حوادث اشاره کرده و نگاهی کلی به این نوع حوادث در طول این چهاردهه حکمرانی نظام جمهوری اسلامی در ایران بیاندازیم.

سال 1358، هواپیمای شماره 291 ایران ایر که پروازی تجاری با بوئینگ 727 بود، در مسیر تهران – مشهد با کوه‌های لشکرک برخورد کرد و سقوط کرد و همه 128 نفر سرنشین آن کشته شدند. تازه انقلاب شده بود و دولت موقت هم استعفا کرده بود و دیگر بر سر کار نبود. سقوط شکل گرفت، در شرایطی که پرواز هنوز خیلی از فرودگاه مهرآباد دور نشده بود.
دهه‌ی شصت شمسی دستکم 7 سانحه هوایی دارد. این‌ها سوانح هوایی سیویل هستند که به جز سه مورد آن، بقیه بر اثر سانحه در هنگام پرواز و اصابت به کوه اتفاق افتادند. از این سوانح سه مورد هم در شرایط جنگی و پس از آن با حمله ناجوانمردانه ناو وینسنس آمریکایی رخ داد. اسفند 1364 یک فروند اف 27 فرندشیپ در 25 کیلومتری اهواز در محاصره دو میگ عراقی قرار گرفت و تمام 51 سرنشین آن کشته شدند. مهر 1365 هم بوئینگ 737 در فرودگاه شیراز مورد حمله جنگنده عراقی قرار گرفت و 23 مسافر آن غافلگیر شده و کشته شدند. فاجعه بزرگ تیرماه 1367 هم فراموش ناشدنی است. این‌که ماجرا دقیقا چه بوده هنوز محل بحث است. این‌که ناو آمریکایی چرا به ایرباس 655 ایران ایر شلیک کرده است. این‌که آیا عملیات سپاه در فضای پائینی موجب خطای ناو آمریکایی شده یا ناو عمدا چنین کاری کرده است و 290 سرنشین این هواپیما را کشته است. هرچه بود یکی از دردناکترین رویدادهای هوایی دهه اول پس از انقلاب در همین سال رقم خورد.
دهه هفتاد شمسی هم دستکم پانزده مورد ثبت شده سانحه هوایی دارد. از توپولوف 154 ایران ایر تور که با یک سوخو24 ارتشی تصادف می‌کند و 134 کشته برجای می‌گذارد تا فوکر27 و ایلوشین76 نظامی و غیر نظامی که با سقوطشان جان سرنشینانشان را می‌گیرند. و حتی تا آنتونوف 124 عبوری که از دبی به سوی آسیای میانه می‌پرید و در نزدیکی کرمان سقوط کرد و همه 17 سرنشینش کشته شدند. دی 1373 فرمانده نیروی هوایی ارتش، سرلشکر منصور ستاری در سقوط جت لاکهید در نزدیکی اصفهان به همراه همراهانش کشته شد که همان موقع هم ارتشی‌ها و بالاخص کارکنان نیروی هوایی آن را مشکوک می‌دانستند.
یکی از بالاترین تعداد سقوط هواپیماهای سی130 هرکولس را ایران دارد. 14 مورد از آپریل سال 1967 تا امروز. اسفند 1375 یک فروند سی130 ارتش در حال توقف در فرودگاه مهرآباد تصادف کرد و همه 8 سرنشین آن کشته شدند. این هواپیما از جنگ ویتنام تا عراق و افغانستان کمک کار ارتش آمریکا برای ترابری آن‌ها بوده است و قابلیت پریدن در باندی بسیار کوتاه (در قیاس با دیگر پرنده های هم‌اندازه و هم وزن) را دارد.
سقوط و کشته شدن سرتیپ سپاه یوسف رضا ابوالفتحی، فرمانده انتظامی فارس در اسفند 1378 با بالگرد نیروی انتظامی رخ داد. بهمن 1379 هم بالگرد آموزشی هوانیروز در یک پرواز آزمایشی در یک گاوداری در شرق اصفهان سقوط کرد و دو افسر ارتش بر اثر این اتفاق کشته شدند.
دهه هشتاد شمسی دهه تلخ و دردناکی برای هوانوردی در کشور بوده است. دستکم 47 سانحه هوایی. سال مرگبار، سال 1385 است. با ده سانحه هوایی. از همان سال 1380 که بر اثر سقوط هواپیمای یاک40 رحمان دادمان، وزیر وقت راه و ترابری به همراه تنی چند از نمایندگان استان گلستان کشته شدند تا سال 1384 که بار دیگر یک سی130 ارتشی سقوط کرد تا خبرنگاران و پرسنل ارتشی را به کام مرگ فرستاد. پروازی که بازهم بالاخره دلیل اصلی سقوطش اعلام نشد. دی 1384 فالکون 20 سپاه در شمال غرب ایران سقوط کرد و احمد کاظمی، فرمانده نیروی زمینی سپاه را کشت.
سال خاص و تلخ 1388 هم 9 سقوط هوایی ثبت شده دارد. دلایل و نوع هواپیماها متفاوت‌اند. از توپولوف روسی تا هواپیمای آموزشی نظامی تا فوکر 100 هواپیمایی آسمان. و حتی تا ایلوشین 76 ارتشی که به سیستم آواکس هم مجهز است و در حال مانور هوایی سقوط می‌کند. تلخ‌ترین دهه برای سوانح هوایی در کشور در دهه هشتاد شمسی رقم می‌خورد.
به احتساب خود سال 1390 از دهه 90 شمسی، دستکم 43 حادثه هوایی رقم خورده است. فجایعی یکی از دیگری دهشت‌بارتر. آخرینش، به جز دو مورد MD-83 کاسپین و ایرباس 319 ایران ایر که تلفاتی در بر نداشت، ساقط کردن هواپیمای مسافربری اوکراینی با شلیک دستکم دو موشک پدافند هوایی تهران در دی‌ماه سال 1398 بود. برای اولین بار پدافند هوایی در نزدیکی پایتخت به هواپیمای مسافربری غیر ایرانی حمله می‌کرد. گفتند خطای انسانی است. بعید هم نیست. ناظر به آموزش دیده نبودن کادر سامانه تور ام 1 ایرانی و عدم یکی بودن فرماندهی کنترل در پروازهای نظامی و غیرنظامی. فاجعه پشت فاجعه و ارقامی که هم پرنده‌اند و در هر پرنده جمعی مسافر!
دلایل مفصل و متنوع‌اند. از نقص فنی و هواپیماهای از دور خارج شده روسی که به‌طور مشخص در دهه 70 به قتل عام شهروندان ایران پرداخت تا خطاهای عمدی و غیرعمدی نظامی تا نقص فنی‌هایی که برخی به نظر خیلی هم غیرعمدی نمی‌آمد. به‌طور خلاصه، از عوامل انسانی تا فنی، از نقص فنی های اتفاقی تا عمدی و تا خطاهای پدافندی و … از جمله دلایل سقوط هواپیماها در ایران در چهاردهه گذشته بوده است. آسمانی غیر امن که گرچه از جمله غیر امن‌های جهان نیست، اما در نوع خودش آسمان ترسناکی است.(3) به همه این‌ها علاوه کنید تحریم‌های کمرشکن اخیر را که اجازه خرید هواپیمای جدید، بازبینی فنی هواپیماها توسط شرکت‌های سازنده و حتی خرید هواپیمای دست دوم در حد نو را نیز از ایران ستانده است.

تنها آسمان نیست که خطرناک است. زمین و به روی ریل‌های قطار هم خطر در کمین است. شبکه حمل و نقل ریلی از امن‌ترین شبکه‌های حمل و نقل در سراسر جهان است. در ایران هم این ریل‌ها بودند که اولین گام حمل و نقل مدرن را نمایندگی کردند. در ایام جنگ هشت ساله هم همین شبکه حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از مهمترین ابزار ترابری جنگ بود که سلاح و نفر به جبهه‌های جنگ، بالاخص در جنوب کشور می‌رساند.
شبکه حمل و نقل ریلی در ایران در قیاس با شبکه‌ی هوایی و حتی شبکه‌ی زمینی خصوصی و عمومی مقرون به صرفه‌تر هم هست. فجایع این شبکه هم اعتماد مردم به سیستم ریلی کشور را هدف می‌گیرد و هم جان و کالاهای آن‌ها را به مخاطره می‌افکند. اما همین شبکه هم حوادث بعضا فاجعه باری را در تاریخ خود دارد.
آذر 1395 ایستگاه هفت‌خوان در محور سمنان-دامغان. قطار سمنان به مشهد از پشت به قطار تبریز به مشهد در حال توقف در همان خط برخورد کرد. چهار واگن از ریل خارج شدند و پنج واگن دچار حریق شدند.(4) 47 نفر کشته و 103 نفر مجروح شدند. اجساد کشته‌شدگان کاملا سوخته و شناسایی سخت بود. از یخ‌زدگی موتور لوکوموتیو قطار تبریز تا عملکرد ناقص سیستم ATC، نقص سوزن و سرعت قطار به عنوان دلایل این رویداد نامبرده شد. گزارشش، حتی تا سه سال پس از حادثه هم اجازه خوانده شدن در مجلس را پیدا نکرد. کمیسیون عمران مجلس در آبان 98 قصد داشت گزارش آن سانحه را صحن علنی بخواند، اما برای همیشه از دستور کار مجلس خارج شد. وزیر وقت راه و شهرسازی گفته بود که همه کشته‌شدگان بیمه هستند! احمد علیرضابیگی نماینده تبریز در همان زمان از جلوگیری از خوانده شدن گزارش در مجلس و از مافیای آخوندی! برای ممانعت از قرائت این گزارش در مجلس خبر داد.(5)
تنها تیرماه 1396 هم سه سانحه‌ی ریلی در خود داشت. شنبه ۲۴ تیرماه 1396، قطار اهواز-قم، به دلیل گرمای بیش از حد هوا و انبساط ریل، در منطقه هفت تپه از خط خارج شد. روز قبلش هم یک مسافربری خرمشهر به تهران، در نزدیکی ایستگاه شوش از ریل خارج شده بود. پیش از آن در 20 تیرماه 96 هم قطار مسافربری خرمشهر-تهران از ریل خارج شده بود. گرمای شدید و انبساط ریل عامل خروج سه سالن مسافری از ریل شده بود. (6)
آمار حوادث ریلی در ایران مثلا در میان سال‌های 1387 تا 1394 نشان می‌دهد که به طور میانگین سالانه دستکم 6 نفر بر اثر حوادث شبکه ریلی جان خود را از دست داده‌اند. در سال 1387 سیزده نفر از هموطنان، دو نفر مسافر و یازده مامور شرکت راه‌آهن و در سال 1388، 14 نفر از هموطنان، هشت مسافر و 6 مامور شرکت راه‌آهن جان خود را در حوادث ریلی کشور از دست داده‌اند. این آمار در سال 1389، چهار نفر بوده است. دو مسافر و دو مامور شرکت راه‌آهن. در سال 1390 این عدد به پنج نفر و در سال 1391 به شش نفر رسیده است. روند کاهشی ادامه یافته و در سال 1393 دو نفر، یک مسافر و یک مامور شرکت راه‌آهن جان خود را از دست داده‌اند. اما آمار در سال 1394 افزایش یافته و به 4 نفر رسیده است.(7) سال 1395 هم که فاجعه قطار هفت خوان رخ داد که پیشتر در خصوص آن سخن گفتیم.
اما یکی از فاجعه‌بارترین حوادث ریلی فاجعه قطار نیشابور در سال 1382 است. بهمن 1382، یک روز پیش از انتخابات هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی در نزدیکی ایستگاه خیام در 17 کیلومتری نیشابور، 350 کشته و 460 زخمی برجای گذاشت تا 20 کیلومتری محل انفجار هم تلفات داد.(8) این حادثه را می‌توان بزرگترین حادثه ریلی ایران و یکی از بدترین فجایع ریلی در جهان ذکر کرد. هیچ‌گاه هم به طور رسمی مشخص نشد که چه چیزی در آن قطار حمل می‌شده که توانسته معادل انفجار 180 تن TNT انرژی تولید کند و صدها کشته برجای بگذارد و حتی زمین لرزه‌ای با 3 و 6 دهم در مقیاس ریشتر ایجاد کند.
متهمان این حادثه به حبس محکوم شدند اما هیچ‌گاه دقیقا معلوم نشد که علت دقیق این حادثه چه بوده است. برخی البته حدس‌هایی زده‌اند. گفته شده است که علت آن “اطفای نادرست چند ماده ناهمگون و خطرناک در کنار” است. درون “واگن‌ها شامل کود شیمیایی، پشم شیشه، مواد سوختی بوده و در نتیجه مخلوط شدن با آب، گازهای خطرناک و قابل انفجار تولید کرده است.”(9)
در همان زمان هم گروه‌هایی چون نهضت آزادی ایران در بیانیه‌های خود در خصوص آمار قربانیان این فاجعه تشکیک کردند و گفتند که حفظ قدرت، برای سیاسیون مملکت بر حفظ جان شهروندان اولویت دارد و در مملکت “چنین شرایطی به بهای واپس ماندگی آشفتگی و نابسامانی امور تمام خواهد شد.”(10)

و پس از ریل و در رقابت حمل و نقل بار با آن، پای خیابان‌ها و جاده‌ها هم در میان است. سال 2015 از میان 190 کشور، رتبه 189 ام را در تصادفات جاده‌ای داشتیم.(11) 25 برابر ژاپن و دوبرابر ترکیه در همان سال. این در حالی است که در سال میلادی گذشته، تعداد تصادفات ترکیه به 2346 نفر و در ایران ما در مدتی حدودا مشابه، 17 هزار و 183 نفر نفر از هموطنان‌مان را به علتی مشابه از دست داده‌ایم. در سال 1396 مدیرعامل ستاد دیه کشور گفته بود که “تعداد کشته‌های تصادفات رانندگی در ۱۰ سال گذشته بسیار بیشتر از شهدای انقلاب اسلامی، شهدای ترور و شهدای جنگ تحمیلی است.” (12) این یعنی از دست دادن چیزی حدود 211 هزار نفر از هموطنان‌مان در چیزی حدود هشت سال.
البته از حدود سال 1393 می‌توان گفت که میزان مرگ و میر سالانه در حوادث جاده‌ای عدد ثابتی بوده است. این در حالی است که مثلا در سال 1384، چیزی میان 25 تا 30 هزار نفر از هموطنان‌مان در حوادث رانندگی جان باخته‌اند. اما از حدود سال‌های 1393 به این سو، ابتدا رقم 16.9 هزار نفر برای جانباختگان تصادفات در ایران ثبت شد و بعد این عدد به چیزی حدود 16 هزار نفر در سال رسید. اما نکته این‌جاست که در همین مدت مشابه، ما شاهد افزایش زخمی‌شدگان تصادفات در ایران بوده‌ایم. عددی نزدیک به 336 هزار نفر در سال 1396. ایران در آمار سال 1395 در ردیف 23 ام کشورهایی بود که بیشترین تلفات در حوادث رانندگی را در جهان داشتند. جایگاهی بالاتر از هند با جمعیت امروزین 1.37 میلیارد نفر جمعیت. و بیش از میانگین خاورمیانه و جهان.(13)
دلایل هم مختلف‌اند. رسانه های رسمی حکومت بیشترین سهم را به مشکلات رانندگان و عدم رانندگی درست آن‌ها می‌دهند.(14) در حالی که عواملی چون مشکلات جاده‌ها و بی کیفیت بوده خودروها را هم باید درنظر گرفت. در واقع در نبود بستر مناسب، تنها نمی‌توان از رانندگان توقع داشت که مسئله را حل کنند!

در هوا و زمین، ریل و جاده خطر مرگ در کمین است. اعداد ثبت شده برای جانباختگان در ایران وقتی ترسناک می‌شوند که با کشورهای دیگری که به لحاظ جایگاه جهانی شبیه ما هستند مقایسه شویم. و یا حتی با کشورهایی که چندین برابر ما جمعیت دارند. آن وقت میتوان فهمید که چرا نیازمند یک نگاه دوباره به حوزه ترابری و حمل و نقل مسافری در ایران هستیم. نگاهی که جان انسان‌ها برایش در اولویت باشد. نگاهی که نیست و امیدواریم روزی بر این حوزه در ایران حاکم شود. امید داریم در روزگاری که مرگ هر روزه هموطنان‌مان را در کشور شاهدیم.

پانوشت‌ها:
1- در یازده ماده، حوادث ترافیکی در ترکیه جان 2346 نفر را گرفت – Daily Sabah – 18 دسامبر 2019
2- تلفات حوادث رانندگی در سال نود و هفت 1.2 درصد افزایش یافت – سایت سازمان پزشکی قانونی کشور – 10 اردیبهشت 1398
3- مسافرانی که به مقصد نرسیدند؛ مرور مرگبارترین سوانح هوایی ایران – بی بی سی فارسی – 8 ژانویه 2020
4- 45 کشته و بیش از 103 مصدوم در برخورد دو قطار در سمنان/ اجساد کاملا سوخته‌اند و شناسایی آن‌ها بسیار سخت است/عملیات امدادی پایان یافت +تصاویر – انتخاب – 5 آذر 1395
5- گزارشی که سه سال پس از حادثه اجازه ندادند در مجلس قرائت شود – تسنیم – 9 آذر 1398
6- سه سانحه‌ی ریلی در کمتر از یک هفته – ایران اینترنشنال – 24 تیر 1396
7- حوادث و سوانح ریلی – قطارهای فدک – 4 نوامبر 2018
8- مراسم سالگرد جان ‌باختگان انفجار قطار در نیشابور برگزار شد – ایرنا – 29 بهمن 1397
9- بازخوانی یک واقعه پس از 16 سال – راز – دی ماه 1398
10- بیانیه نهضت آزادی درباره حادثه انفجار قطار در نیشابور: اولویت حفظ قدرت بر حقوق شهروندان – رادیو فردا – 14 اسفند 1382
11- حوادث جاده‌ای؛ رتبه ۱۸۹ ایران در میان ۱۹۰ کشور – دویچوله فارسی – 6 جولای 2015
12- قربانیان تصادفات ۱۰ سال اخیر بیشتر از شهدای انقلاب، ترور و جنگ تحمیلی – تسنیم – 29 شهریور 1396
13- مرگ در حوادث رانندگی؛ سالی چند نفر در ایران کشته می‌شوند؟ – بی بی سی فارسی – 27 شهریور 1397
14- مهم‌ترین علت تصادف جاده‌ای چیست؟ – خبر آن لاین – 26 تیر 1398