خلیج گرگان، به‌ عنوان بزرگ‌ترین خلیج دریای خزر، در مرزهای سیاسی از جنبه‌ی استراتژیکی برخوردار است و همین امر باعث شد روس‌ها به‌ ویژه در دوران قاجار، علاقه و تمایل خاصی به آن داشته باشند.

عمق زیاد آب و پهلو گرفتن کشتی‌های تجاری و مسافربری در آن، ‌چه از نظر جغرافیایی و چه از نظر زیست ‌محیطی، موقعیت خاصی را برای این خلیج فراهم کرده است. در سال ۱۳۵۴ خلیج گرگان و تالاب‌های اطرافش به‌ عنوان نخستین مجموعه‌ی تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و از آن‌ پس نه‌ تنها خود خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل جزیره‌ی آشوراده(پناهگاه حیات‌ وحش) و یا تالاب بین‌المللی گمیش تپه به یک مجموعه‌ی ارزشمند زیست‌محیطی تبدیل شدند.

خلیج گرگان نه ‌تنها به لحاظ اقتصادی، تجاری و زیست ‌محیطی، بلکه به دلیل آرام بودن آن در سواحل گلستان، مناسب‌ترین تفریحگاه دریایی بوده است. تالاب میانکاله واقع در خلیج گرگان نیز یکی از بزرگ‌ترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر است و به دلیل شکل خاص جغرافیایی و اکوسیستم خاصی که دارد محل زادآوری بسیاری از گونه‌های استخوانی و غضروفی دریای خزر است. قطع ارتباط خلیج گرگان با دریای خزر، کاهش جدی ورودی آب از تمام رودخانه‌های منتهی به تالاب، توسعه‌ی روزافزون شالیزارها در منطقه‌ی ترکمن صحرا، افزایش استفاده از سموم و کودهای شیمیایی مملو از فلزات سنگین و مواد شمیایی و ورود انواع فاضلاب تصفیه نشده به خلیج گرگان، حیات تالاب میانکاله را با تهدید مواجه کرده است؛ به طوری‌که فعالان محیط زیست می‌گویند یک پنجم حجم تالاب در ۱۰ سال گذشته خشک شده و این روند از سمت غرب در حال رشد است و با ادامه‌ی آن ممکن است این تالاب در کمتر از یک دهه به بحرانی هم‌چون دریاچه‌ی ارومیه بدل شود. به علاوه این روزها شاهد پس‌روی و کاهش شدید عمق آب هستیم و این موضوع به مهم‌ترین چالش و مشکل این خلیج تبدیل‌شده است. مشکلی که نه‌تنها کارشناسان و مسئولان بلکه ساحل‌نشینان ترکمن و گردشگران را نگران کرده است.

مسعود باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌ها در سازمان محیط زیست در گفتگو با خبرگزاری مهر درباره‌ی خلیج گرگان می‌گوید: “بررسی‌های عمق‌سنجی در این زمینه انجام دادیم. ارتفاع کف بستر تالاب از کف دریا بالاتر است و وقتی آب دریا پایین می‌رود، طبیعتاً آب کم‌تری به تالاب می‌رود. تپه‌هایی که در دهانه‌ی خلیج قرار دارند به طور طبیعی موانعی بین تالاب و دریا بوده‌اند. اگر ما به بهانه‌ی این‌که می‌خواهیم آب دریا به تالاب بیاید، دهانه‌ی خلیج را لایروبی کنیم و آن تپه‌ها را برداریم، نتیجه برعکس می‌شود و آب تالاب به سمت دریا می‌رود و خلیج به طور کامل خشک می‌شود”.

وی تاکید می‌کند: “این تپه‌ها از قبل به طور طبیعی بوده است اما تراز آب بالاتر بوده و ما آن‌ها را زیر آب نمی‌دیدیم. سرعت رسوب‌گذاری که ناگهان زیاد نشده تا به طور ناگهان این تپه‌ها را ایجاد کند و دهانه را ببندد، این رسوب‌گذاری طی صدها هزار سال انجام می‌گیرد و همین باعث شده ترکیب آب تالاب به شکلی که اکنون هست برسد”.

معاون امور تالاب‌های سازمان محیط‌زیست تصریح می‌کند: “حتی در حالت خوشبینانه و با فرض این که اصلاً آب دریا هم با حذف تپه‌ها به خلیج بیاید ما دنبال این نیستیم، زیرا ترکیب آب آن‌جا باید دو سوم آب شور دریا و یک سوم آب شیرین رودخانه‌ها باشد. تنها با این ترکیب است که آن‌جا کارکردهای زیستی خودش را دارد. بنابراین مشکل اصلی ما نه از دریا بلکه در بالادست است که در همه‌ی رودخانه‌ها مانع ایجاد شده است، آب را منحرف کرده‌اند و به تالاب نمی‌آید و توسعه‌ی کشاورزی و استفاده‌های دیگر، عملاً سهم تالاب را گرفته است”.

موضوع بحران خلیج گرگان یکی از موضوعات مطروحه از سوی فعالان محیط زیست و فعالان اجتماعی استان گلستان بوده است. این فعالیت‌ها باعث شد تا سال گذشته آیت الله نورمفیدی، نماینده‌ی ولی فقیه در استان گلستان و امام جمعه‌ی گرگان در خصوص بی توجهی به موضوع و تبعات بحران آمیز ملی و منطقه‌ای ناشی از آن، صراحتاً در نماز جمعه به مسئولان کشوری و استانی تذکر دهند.

پیرو این موضوع، در سفر آقای نوبخت، معاون ریاست جمهوری هم برای لایروبی کانال‌های ورودی خلیج اعتبار در نظر گرفته شد که از تخصیص و یا سایر پیگیری‌ها به دلیل عدم اطلاع رسانی مناسب استانداری گلستان، بی اطلاع هستیم.

متاسفانه مسئولین استان مازندران که اکثراً شرق استانی هستند در رقابت با بندرترکمن که صد سال پیش با کارشناسی هلندی‌ها در عمیق‌ترین ساحل خزر احداث شده بود، در ۱۰ سال اخیر در ساحل کم عمق غرب خلیج گرگان، بندر امیراباد را در کنار آشوراده و تالاب میانکاله تاسیس کردند. جریان خزر از غرب شروع شده و در شرق تمام می‌شود و در انتهای جریان رسوب گذاری کل آب خزر در شرق خزر است.

برای حفظ عمق بندر امیراباد کشتی لایروب کف بندر را می‌کند و رسوبات کنده شده بندر امیراباد در روز بعد توسط جریان پر می‌شود. کشتی لایروب رسوبات کنده شده‌ی امیراباد را در جلوی خلیج گرگان تخلیه می‌کند و رسوبات، روزانه وارد خلیج گرگان شده و ته نشین می‌شود.

اراز دردی چوگان، یکی از صیادان و قایقران‌های قدیمی ترکمن نیز با ذکر خاطراتی از دوران پرآبی خلیج گرگان و نقش موثر آن در بهبود اقتصاد منطقه ترکمن صحرا در گفتگو با ایرنا می‌گوید: “در سال‌های میانی دهه‌ی 60، آب خلیج گرگان به حدی بالا آمده بود که شدت آن حتی ماهیگیری و پهن کردن تور را با مشکل مواجه می‌کرد و در آن زمان از خلیج گرگان فیل ماهی و ازون برون صید می‌شد، ولی با پسروی آب در سال‌های اخیر دیگر صید کپور و کفال هم دشوار است”.

این صیاد قدیمی خلیج گرگان ادامه داد: “اینک اگر قایق را بدون کندن کانال‌های دستی روانه‌ی خلیج گرگان کنیم، پره‌ی قایق‌های موتوری گرفتار لجن و رسوب‌های کناره‌ی دریا شده و آسیب جدی به این وسایل وارد می‌شود. به علت پایین رفتن تراز آب خزر، رابطه‌ی این خلیج با بدنه اصلی دریا قطع شده که تداوم آن برای حیات خلیج گرگان نگران کننده است”.

از سوی دیگر پسروی آب دریا در استان گلستان که کم شیب‌ترین ساحل خزر است تا جایی پیش رفته که صدها هکتار از سطح دریا خشک شده و جای آن را صحرایی از گیاه خارشتر گرفته است.

متاسفانه هم مسئولین استانی و هم کشوری، نسبت به خلیج گرگان سکوت اختیار کردند. نابودی خلیج گرگان و آشوراده و تالاب میانکاله یک فاجعه‌ی زیست محیطی است، در صورتی که می‌توان قبل از خشکی کامل برای نجات آن وارد عمل شد. با توجه به این‌که زمین‌های اطراف دریا شور و لم یزرع است، شغل بیش‌تر روستانشینان بومی ترکمن ماهیگیری است. قبل از آن‌که فاجعه‌ای هم‌چون دریاچه‌ی ارومیه تکرار شود، باید از خشک شدن این خلیج جلوگیری شود تا حداقل به چرخه‌ی اقتصاد ترکمن‌های بومی ساکن خلیج گرگان صدمه نزد و گردشگران داخلی و خارجی خود را از دیدن مناطق بی نظیری هم‌چون خلیج گرگان و جزیره‌ی آشوراده محروم نکنند.

توضیح:

خبرگزاری‌های مهر و ایرنا، منابع این نوشتار هستند.