موسسه “اسمال مدیا”(Small media)، در ابتدای سال ٢٠١٥ میلادی با انتشار گزارشی به عملکرد نهادهای دولتی درگیر با موضوع اینترنت در دولت آقای روحانی پرداخت. این پژوهش به نحوه‌ی افزایش بودجه در بخش‌های گوناگون، روش هزینه کردن بودجه و چشم انداز فضای مجازی در ایران پرداخته است. نوشتار پیش رو ترجمه‌ای کوتاه از این گزارش است.

پیروزی بزرگ حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری سال ٢٠١٥ ایران و پایان ٨ سال ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، رئیس جمهور نزدیک به جناح اصولگرا، بار دیگر اصلاح طلبان را به هرم قدرت نظام جمهوری اسلامی نزدیک ساخت. به باور بسیاری از کارشناسان پدیده‌های سیاسی و اجتماعی، جناح اصلاح طلب نظام جمهوری اسلامی از نگاهی بازتر نسبت به موضوعات روز و منشی لیبرال برخوردار است. پس از پیروزی آقای حسن روحانی، رسانه‌های گروهی بسیاری به مانند بی بی سی، تلگراف، گاردین و الجزیره آمریکا از نگاه آزادتر تیم انتخاباتی روحانی سخن گفتند.

یکی از موضوعات روزمره‌ی مردم ایران و سایر کشورهای جهان، مقوله‌ی کاربرد اینترنت است. برپایه‌ی برآوردهای آماری بیش از ٤٠ درصد مردم ایران به اینترنت دسترسی دارند؛ گرچه به اعتقاد بسیاری کیفیت اینترنت موجود به هیچ عنوان دلخواه مشتریان نیست. با وجود کیفیت نامناسب اینترنت، مشتریان ایرانی هزینه‌ی زیادی را برای این کالای مجازی می‌پردازند. و البته سانسور!

آقای روحانی در نخستین مصاحبه‌ی تلویزیونی خود در زمان پیش از انتخابات، با تاختن به صدا و سیمای دولتی، این نهاد را به سانسور و دروغگویی متهم ساخت. روحانی با انتقاد از سانسور گسترده‌ی شبکه‌ی اینترنت گفت این نوع فیلترینگ دسترسی مردم و جوانان را به سایت‌های غیراخلاقی کم نکرده است. به گفته‌ی روحانی سانسور تنها باعث ایجاد شکاف میان مردم و نظام شده است.

اما ١٨ ماه پس از پیروزی آقای روحانی و ناخرسندی وی از وضعیت اینترنت داخلی، تغییر چشمگیری در فضای مجازی دیده نمی‌شود.

در ژانویه ٢٠١٢، قوانین پیچیده‌ای از سوی قانونگذارن ایران جهت کنترل بیش‌تر کافی نت‌ها وضع شد، در ماه مارچ همان سال رهبر جمهوری اسلامی، فرمان تشکیل شورای عالی فضای مجازی را صادر کرد. این شورا، نهادی بسیار تواناست که توانایی اعمال هرگونه نظری بر فضای اینترنت را دارد. شبکه ملی اطلاعات(شما) یا همان اینترنت ملی نیز، در همین سال پا به عرصه گذاشت، ورود این شبکه باعث نگرانی بسیاری از فعالان عرصه‌ی اینترنت شد؛ نگرانی از قطع ارتباط یا دستکم کنترل هرچه بیش‌تر ارتباط با شبکه‌ی جهانی اینترنت.

در ماه‌های آغازین سال ٢٠١٣ تا انتخابات ریاست جمهوری، سرعت اینترنت، بسیاری از کاربران ایرانی را خشمگین ساخته بود. البته سرعت پایین اینترنت و ارتباط آن با انتخابات ریاست جمهوری برای کاربران ایرانی، پدیده‌ای بیگانه نبود. پس از پیروزی آقای روحانی، شخص رئیس جمهور و سایر اعضای کابینه در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بسیار فعال بودند. توییتر و فیسبوک با وجود ممنوعیت در ایران از سوی رئیس جمهور و وزیر خارجه‌ی وی؛ بارها مورد استفاده قرار گرفته است. حساب توییتری حسن روحانی بیش از ٣٠٠ هزار کاربر را به خود جذب کرده است. البته آقای روحانی برای در امان ماندن از شر رقبا و انتقادهای ایشان، مدیریت آکانت توییتری خود را به عهده طرفداران خویش گذاشته و به نوعی خود را مبرائ از حضور در این شبکه‌ی اجتماعی دانسته است. اما محمدجواد ظریف، با داشتن آکانت توییتری که یک “تیک آبی” را یدک می‌کشد، مطالب مندرج در آکانت خود را به صورت رسمی تایید می‌کند.

استفاده‌ی مقامات دولت روحانی از شبکه‌های اجتماعی غربی در حالی صورت می‌گیرد که دولت پیشین از فیلترینگ این شبکه‌ها آشکارا حمایت می‌کرد. رضا تقی زاده، وزیر پیشین وزارت فناوری و ارتباطات در مصاحبه‌ای با نشریه‌ی تجارت فردا از فیلتر شدن وایبر و واتس آپ حمایت کرده و مدعی شد اطلاعات کاربران ایرانی از سوی این شبکه‌های اجتماعی غربی در اختیار رژیم صهیونیستی (توصیف مقامات جمهوری اسلامی از کشور اسرائیل) قرار می‌گیرد. در حالی‌که آقای واعظی وزیر ارتباطات و فناوری دولت روحانی نظر دیگری داشت.

موسسه اسمال مدیا، با بررسی بودجه‌ی وزارات ارتباطات دولت آقای روحانی به برآوردهای جالبی رسیده است. در واقع با وجود تلاش دولت جهت هزینه کردن بودجه‌ی وزارتخانه در جهت هزینه‌های روشن و معمول، بخش عمده‌ای از بودجه صرف امور دیگر شده است.

به گفته‌ی اسمال مدیا، بودجه‌های غیرمعمول (PMB) در حالی با افزایش چند ده برابری همراه بوده، که بودجه معمول (PEN) وزارت ارتباطات و فناوری با کاهش ٢٢ درصدی مواجه بوده است. شخص رئیس جمهور و وزیر بارها در سخنان خود بر روشن بودن روند هزینه‌ها تاکید داشته‌اند؛ اما پرواضح است که افزایش بودجه (PMB)، آن‌ هم به صورت گسترده، نشان از علاقه‌ی تصویب کنندگان بودجه به هزینه کردن در سایه دارد. بخش بزرگی از بودجه (PMB) صرف اموری چون امنیت سایبری و گسترش شبکه ملی اطلاعات (شما) شده است.

امنیت سایبری یکی از دغدغه‌های حکومت ایران قلمداد می‌شود. بارها سران بلند پایه‌ی حکومت، نسبت به حملات سایبری که متوجه تاسیسات اتمی و صنعتی ایران است هشدار داده‌اند. نگرانی مسئولان با بدبینی شدید همراه است؛ بدبینی نسبت به کشورهای غربی. به اعتقاد برخی از مسئولان حکومتی، غربی‌ها و در راس آن‌ها ایالات متحده آمریکا و اسرائیل، همواره در پی ضربه زدن به منافع و امکانات جمهوری اسلامی هستند. برخی حملات سایبری نظیر استانکس نت و فلایم نیز این اندیشه را در نزد سران حکومت برجسته‌تر ساخت. زیرساخت‌های اتمی و صنعتی ایران در سال‌های گذشته هدف حملات سایبری بوده است. خواستگاه این حملات سایبری هیچ‌گاه به صورت رسمی آشکار نگردید، اما انگشت اتهام به سوی غرب بود.

با وجود وعده‌های آقای روحانی و علاقه‌ی تیم وی به آزادی بیش‌تر در زمینه‌ی فضای مجازی، به نظر می‌رسد اهرم‌های نیرومندتری بر فضای مجازی ایران حکمرانی می‌کنند و مشخص نیست نگاه متفاوت مسئولان جمهوری اسلامی پیرامون اینترنت و فضای مجازی چه سرنوشتی را برای اینترنت، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی رقم خواهد زد، اما بدون تردید در سال‌های پیشِ رو، مخالفت‌های بیش‌تری با فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی وجود خواهد داشت. به گفته‌ی علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، هم اکنون بیش از ٩/٥ میلیون کاربر شبکه‌ی وایبر درون کشور وجود دارد. با وجود قاطعیت برخی از سران دستگاه قضائی و شورای عالی نظارت بر فضای مجازی مبنی بر مسدود ساختن دسترسی به اپلیکیشن‌های محبوبی مانند وایبر، به نظر می‌رسد هرگونه تلاش مضاعف برای اعمال مسدودسازی، ضربه‌ی بزرگی به برنامه‌های آتی انتخاباتی تیم روحانی است. از دیدگاه سیاسی، روحانی مسدود سازی این اپلیکیشن‌ها را صلاح نمی‌داند. با توجه به وعده‌های پیشین انتخاباتی آقای روحانی نگرانی‌های وی و دولتش در این زمینه بی دلیل نیست. از سوی دیگر افزایش رو به رشد استفاده از تلفن‌های همراه هوشمند (Smartphone)، هواداران مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی مجازی را به سوی کوشش بیش‌تر برای اعمال سانسور در این عرصه سوق داده است و بدون تردید موضوع تلفن‌های همراه هوشمند عرصه‌ی جدال هواداران و مخالفین سانسور شبکه‌ی مجازی در ایران خواهد بود. برخی از مسئولان دولتی مسدود کردن دسترسی کاربران به فضای برخی شبکه‌های مجازی را ناممکن می‌دانند، بلکه پیشنهاد نظارت بر آن را می‌دهند. البته به نظر می‌رسد پیشنهاد دولتی‌ها، بیش‌تر جهت خشنودی آن دسته از مخالفان آزادی بیش‌تر در فضای مجازی بیان شده است.

تلاش محافظه کاران برای تسلط بیش‌تر بر اینترنت را نیز نباید از نظر دور داشت. راه اندازی موتور جستجوگر “یوز” به عنوان بخش پایانی فاز ١ پروژه‌ی “شما”، این نگرانی را در میان کاربران ایرانی برانگیخته است که دسترسی کاربران به اینترنت جهانی مسدود شود. این نگرانی چندان بیراه نیست، اما باید در نظر داشت که امکانات تکنیکی ایران کماکان اجازه‌ی چنین کاری را نمی‌دهد. وعده‌های حمایت مالی از شرکت‌های فنی داخلی نیز چندان اثرگذار نبوده است. با وجود رشد فعالیت شرکت‌های داخلی در زمینه‌ی فضای مجازی، کماکان شرکت‌های به نام ایرانی از سرورهایی در خارج کشور استفاده می‌کنند؛ مانند “بلاگفا”، سرویس وبلاگ محبوب ایرانی‌ها. بلاگفا در حال حاضر از سرورهای کانادایی جهت ارائه‌ی خدمات به مشتریانش بهره می‌برد.

در سال‌های آینده بی تردید کاربران ایرانی از وی.پی.ان (VPN) به صورت گسترده‌تری استفاده خواهند کرد. البته امنیت وی.پی.ان‌های ارائه شده در بازار امروز ایران بسیار پرسش برانگیز است. استفاده‌ی گسترده‌ی وی.پی.ان در میان ایرانیان، حکایت از نگرانی بیش‌تر آنان در دسترسی به اینترنت است تا امنیت فضای مجازی. نریمان غریب، کارشناس فضای مجازی با بررسی وی.پی.ان‌های مورد استفاده از سوی کاربران ایرانی به این نتیجه رسیده است که بیش‌تر کاریران خواهان وی.پی.ان‌هایی هستند که به راحتی بتوان با آن‌ها کار کرد. به گفته‌ی غریب، فقر دانش اینترنتی کاربران ایرانی، شانس استفاده از وی.پی.ان‌های امن را از آنان می‌گیرد.

اما این پیشبینی‌ها را باید به پس از راه اندازی کامل شبکه ملی اطلاعات (شما) موکول کرد. پس از راه اندازی کامل این پروژه، می‌توان با قاطعیت وضعیت فضای مجازی ایران را تحلیل کرد.