حامد فرمند

ایران نیز جزو کشورهایی است که قانون نگهداری از کودک در زندان همراه مادر را اجرایی کرده است. حضور کودک در زندان همراه با مادرش، در برخی کشورها بیش از صد سال قدمت دارد و هم‌چنان که در دنیا محققان کماکان به حضور کودکان در زندان معترضند، انتقادهای زیادی به وضعیت کودکان داخل زندان‌های ایران نیز وجود دارد. اما تفاوت عمده‌ی نقد به برنامه‌های سرپرستی کودک در زندان‌های کشورهای توسعه یافته و ایران به رعایت نشدن اصول اولیه و تامین نبودن نیازهای اساسی در نگهداری از کودکان در زندان‌های ایران است.

اخیراً معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده مجدداً به حضور بیست کودک در ندامتگاه شهر ری اشاره کرد و از وجود ۲۰۰ کودک در زندان‌های سراسر کشور صحبت کرد.(1) گرچه آمار کلی ارائه شده توسط وی با برآوردهای قبلی و آمار ارائه شده‌ی رسمی گذشته هم‌خوانی ندارد(2)، اما هم‌چنان تکرار نگرانی مطرح شده توسط فعالان آزاد شده از برخی زندان‌های بند عادی زنان در ایران است.(3) شاید تنها دانستن این که به گفته‌ی این مقام رسمی ده درصد از کودکان زندان در یکی از ندامتگاه‌ها که به استناد گزارش‌های موجود با کیفیت نامناسب نگهداری زندانیان در آن مشهور است، نگهداری می‌شوند، نگرانی را چند برابر می‌کند.

برنامه‌های پرستاری از کودک در زندان توسط مادران زندانی شان، از سال ۱۹۰۱ میلادی در آمریکا به اجرا در می‌آید. این برنامه‌ها در ابتدا تنها محدود به مجاز دانستن مادران به نگهداری از نوزادان شان در زندان می‌شد. شرایط نامناسب زندان، به مرگ تعداد زیادی از این کودکان انجامید. جنبش‌های مبارزه برابری خواهی جنسیتی، به تعطیلی این برنامه‌ها و در نهایت تغییر محیط نگهداری کودکان در زندان انجامید. قوانین جدید سرپرستی از کودک در زندان از سال ۱۹۳۰ اجرایی شده و در حال حاضر در بیش از ده ایالت آمریکا با تفاوت‌هایی به اجرا در می‌آید. با این حال هم‌چنان در مورد کیفیت اجرای آن‌ها تحقیق می‌شود و آثار مثبت و منفی‌اش بر کودک و مادر زندانی‌اش و هم‌چنین برای جامعه توسط محققان ارزیابی می‌شود. در کنار این برنامه‌ها، محیط های خارج از زندان نیز برای حضور مادران واجد شرایط در نظر گرفته شده است. گرچه این محیط ها فضای زندان را ندارند و به ظاهر محیط مناسب تری برای نگهداری کودک محسوب می‌شوند، اما در مورد اثر بخشی آن‌ها برای کاهش جرم، تردید وجود دارد. به این ترتیب، هم‌چنان تلاش می‌شود تا مناسب ترین روش زندانی کردن و نگهداری از مادران مجرم، شناسایی و اجرایی شود تا کم‌ترین آسیب به کودکان شان وارد شود و بیش‌ترین منفعت اجتماعی را داشته باشد.

در این مقاله تلاش شده است تا دلایل موافقین حضور کودک در زندان بر اساس تحقیقات علمی انجام شده به طور خلاصه مطرح شود و در نهایت با اشاره به استدلال مخالفان این اقدام، به لزوم ایجاد تغییرات ساختاری در قوانین و بهبود و اصلاح محیط اجرای برنامه‌های سرپرستی کودک در زندان‌های ایران اشاره شود.

کودک در زندان، باورها و واقعیت‌ها

باورمندان به حضور کودک در زندان همراه مادر زندانی‌اش، بر آثار سه جانبه‌ی این اقدام تاکید می‌کنند. آن‌ها حضور کودک در زندان را در رشد متعادل کودک، ایجاد رابطه‌ی امن با مادر و آثار مثبت در رفتار مناسب اجتماعی او مفید می‌دانند. آن‌ها هم‌چنین این حضور را برای مادر از یک سو و سایر زندانیان از سوی دیگر مفید ارزیابی می‌کنند. به عقیده‌ی این افراد، ایجاد رابطه‌ی قوی بین مادر و فرزند، در کاهش تکرار جرم توسط مادر موثر بوده و در صورت رابطه داشتن کودک و مادر زندانی در بندهای عمومی، به تلطیف فضای زندان و تغییر رفتار مثبت سایر زندانیان کمک می‌کند. هم‌چنین این افراد به آثار اجتماعی این حضور که کاهش احتمال ارتکاب مجدد جرم توسط مادر زندانی از یک طرف و شکسته شدن چرخه‌ی ارتکاب به جرم توسط کودک از طرف دیگر است، اشاره می‌کنند. مخالفان حضور کودک در زندان اما تاکید می‌کنند که زندان، هیچ گاه نمی‌تواند محیط مناسبی برای تربیت کودک باشد. برخی نیز به دلیل قطع شدن اجباری ارتباط فرزند و مادر بعد از دوره‌ی معینی (که در برخی کشورها تا سه سال و در ایران طبق قانون دو سال تعریف شده است)، ایجاد این ارتباط را از ابتدا ظالمانه می‌دانند. آن‌ها حتی آثار مثبت بر روی مادران را هم زیر سوال می‌برند و می‌گویند این افراد همیشه با ترس از دست دادن کودک شان زندگی می‌کنند. گروهی از این نیز پا را فراتر گذاشته و قانون حضور کودک در زندان را مخالف قانون کلی‌تر خشونت نکردن علیه کودک قلمداد می‌کنند و آن را با قانون دور نگهداشتن کودک از محیط های پر خطر نیز مغایر می‌دانند.

موافقان این قانون، برای پرستاری از کودک در زندان، شرایطی را در نظر می‌گیرند. آن‌ها از مکان جداگانه‌ای برای نگهداری از کودک و مادر زندانی صحبت می‌کنند تا مادر و فرزند، در محیطی نسبتاً مجزا و البته حفاظت شده، نگهداری شوند. در این فضاها، مادر در عین گذراندن دوران حبس، نه تنها از نوزادش نگهداری می‌کند بلکه آموزش‌های لازم برای نحوه‌ی سرپرستی کودک را نیز می‌آموزد. تحقیقات از آثار مثبت این آموزش‌ها در نحوه‌ی رفتار با کودک سخن می‌گویند و بر آثار مثبت سرپرستی از کودک و رابطه‌ی مثبت مادر و فرزند در کاهش ابتلا به اعتیاد و ارتکاب به جرم تاکید می‌کنند. از نظر موافقان حضور کودک در زندان، حفظ رابطه‌ی کودک و مادر بعد از انتقال کودک به بیرون از زندان، می‌تواند از آثار منفی جدایی اجباری مادر و فرزند، بکاهد. حفظ این ارتباط، از طریق ملاقات‌ها و سایر روش‌های ارتباطی، مستلزم آگاهی دادن به سایر اعضای خانواده‌ی زندانی است که باید بخشی از برنامه‌های سرپرستی کودک در زندان باشد.

زیر ساخت‌های اجرایی حضور کودکان در زندان

نگهداری کودک در کنار مادر در محیط زندان به تنهایی نمی‌تواند برای او و مادر سودمند باشد. آن چه کودک نیاز دارد، محیطی امن و به دور از تنش است تا در آن بتواند رابطه‌ی مناسبی را با مادرش تجربه کند. زندان‌هایی که قانون حضور کودک در زندان را اجرا می‌کنند، عموماً مکان جداگانه ای را برای حضور مادران و فرزندان شان در نظر می‌گیرند. این فضاها، محیط آماده تری برای نگهداری از کودکان دارد. در این مکان‌ها نیازهای اولیه‌ی کودک و مادرش تامین می‌شود، سلامتی کودک و مادر مد نظر قرار می‌گیرد و آموزش‌های لازم در اختیار مادر خواهد بود. تمام تحقیقات صورت گرفته در مورد بررسی منافع و مضرات حضور کودک در زندان بر لزوم وجود این پیش زمینه‌ها تاکید می‌کند. به این ترتیب، بدون در نظر گرفتن مقدمات برنامه‌های سرپرستی کودک در زندان، نه تنها حضور کودک در محیط زندان برای او مفید نخواهد بود، بلکه به ایجاد آسیب‌های جدی به او خواهد انجامید. بر اساس گزارش‌های معدود رسیده از زندان‌های سراسر ایران، کودکان در بندهای عمومی و همراه با سایر زندانیان نگهداری می‌شوند. هنوز گزارش مستندی از زندان‌هایی که دارای مهدکودک هستند در اختیار نیست. اما حضور کودک در بند عمومی بسیاری از زندان‌ها، با توجه به شرایط نامناسب محیط زندان، آسیب‌های جدی روحی و رفتاری به کودک وارد خواهد آورد. در این شرایط کودک نه تنها “رابطه‌ی امن” به مادرش را تجربه نمی‌کند که می‌تواند با اختلالات رفتاری، آسیب به اعتماد به نفس و مشکلات جسمی نیز مواجه شود.

پیشنهاد فعالان و پژوهشگران، اقدامی جدی و ریشه‌ای برای رفع مشکل کودکان زندان در ایران است. آن‌ها بر انجام پژوهش از یک سو و استفاده از تجربه‌ی سایر کشورها از سوی دیگر تاکید می‌کنند. قطعاً استفاده از ظرفیت‌های بخش مردمی در تغییر شرایط موجود، ضرورت دارد؛ اما بخش مردمی بدون پشتوانه‌ی قانونی و ضمانت اجرایی، قادر به ایجاد هیچ تغییر پایه‌ای نخواهد بود. اهمیت داشتن آمار کامل از تعداد و شرایط کودک زندان، اگر مهم تر از هر اقدامی نباشد، هم عرض تمام اقدامات دیگر، از اهمیت برخوردار است.

قدم های اجرایی

به این ترتیب و به طور خلاصه، اقدامات زیر می‌تواند مبنای هر اقدام ریشه‌ای برای کودکان زندان باشد. صرف انتشار خبر بازگشایی کودکستانی در کنار یک زندان، کمکی به حل معضل کودکان زندان در ایران نمی‌کند.

الف) تامین نیازهای اولیه‌ی کودکان زندان (شامل نیازهای بهداشتی و غذایی) در اولین قدم

ب) تکمیل آمار صحیح و دقیق از تعداد، محل و شرایط نگهداری کودکان در زندان‌های سراسر کشور

ج) شناسایی موسسات غیر انتفاعی مرتبط و زمینه‌سازی استفاده از ظرفیت موجود آن‌ها

د) ایجاد فضای مجزا برای نگهداری مادر و فرزند زندانی

ه) بازنگری قوانین به منظور بهبود وضعیت نگهداری کودک در زندان

منابع

1- حدود ۲۰۰ کودک همراه مادرانشان در زندان‌های کشور هستند، خبرگزاری هرانا، 15 اردی‌بهشت ماه 1394

2- فرمند، حامد، مقدمه ای بر طرحی برای کودکان زندان، گویا نیوز، 21 اسفندماه 1393

3- حسین‌زاده، محبوبه، یازده کودک در بند تنبیهی زندان اوین!؟، کمیته گزارشگران حقوق بشر، 17 اردی‌بهشت ماه 1386