خط صلح/ بنان یحیی نیا – هرساله هزاران نفر از مردم جهان به دلایلی برای یافتن محلی امن، خانه و وطن خویش را ترک می‌کنند در ایــــن راه دچار ناملایمتی‌ها و دشواری‌ها ی فراوانی می‌شوند. اغلب این افراد تنها می‌توانند جان‌های خود را نجات دهند و به مکــانی امن برسند. مهاجرت اجباری و پـــناهندگی از دیرباز تا کنـــون از اهمیت خاصی در جهان برخوردار بوده است و علیرغم ارایه راه کارهای بین المللی همچنان هرروزه برتعداد آوارگان و پناهندگان در جـهان افزوده شده است.
سازمان ملل به دلیل اهمیت این موضوع، این قشر آسیب پذیر را گروهی حقوقی معرفی کرد و حق پناهـندگی را از حقــــوق اساسی انسان‌ها تلقی کرد، در واقع اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده ۱۴ بیان می‌دارد:
هرکس حق دارد در برابر تعقیـب، شکنجه و آزار، پنـــاهگاهی جست‌و‌جو کند و در کشورهای دیگر پناه اختیار کند.
خاورمیانه و به خصوص جوامعی همچون ایران یا افغانـستان از گـــذشته تاکنون با موضوع پناهندگی درگیر هستند. ایرانیان زیادی در خارج از وطــن خویش زنــــدگی می‌کنند و همزمان نیز تعداد زیادی پناهنده از کشورهای همسایه در ایران زندگی می‌کنند، در این مختصر تلاش شده است که مسئله پناهندگی از لـــحاظ حقوقی و تاریخی بررسی شود.

تعاریف
پناهنده فردیست که بالاجبار خارج از کشور خود باشد و بـــخاطر‌نژاد، مذهب یا ملیّــت و یا عضویت در گروه خاص اجتـــماعی و یا داشتن عقاید سیاسی دارای ترس موجه و مستندی باشد که در آینده نیز محتمل است در سایه حضور در محل سابق زندگی‌اش در معرض خطر قرار گیرد.
این ترس ممکن است شـامل آزار و اذیت و حــتی تهدید حق حیات و یا آزادی و یا تـبعیض شدید برای شخــص باشد، این آزار و اذیت نه فقط بوســـیلهٔ دولت و حکومت، بلــکه می‌تواند بوسیلهٔ گروهی اجتماعی که دولت قـــادر به کنترل آن‌ها نیست و یا مایل به کنترلشان نیست، صورت پذیرد.
یکـــی از مهمتـــرین دلایــل پنــــاهندگی وجود جنگـ است. دلـیل بارز بعدی احتمالا شرایــط سیاسی و اقتــصادی و فـــــرهنگی مردم در کشــــورهای خـــود می‌باشد.

نگاه حقوقی
دفتر کمیساریای عـالی ســازمان ملل متــحد در امور پناهندگان (UNHCR) ریـیس و هماهنگ کنندهٔ مسائل حمایت ازپناهجویان در جهان است که در ابتــدای سال ۲۰۰۶ تعداد هـشت میلیــــون و ۴۰۰ هـــزار نفر پناهنده را در تمام کشورهای دنیا تخـــمین زد، این تعداد کمتــرین مقدار از سال ۱۹۸۰ بود.
در ماه ژوئن سال ۲۰۱۱، کمیساریای عالی پناهــندگان، تعداد پناهندگان را تقریبا ۱۵. ۱ میلیون نفر تخمین زد.
مورد دیگــری که مشابه پناهــندگان پنداشته می‌شود آوارگان داخلی (IDP) است که تعریف حقوقی متفاوتی بـرایشان وجود دارد، آن‌ها الزاما بعنوان پناهندگانی که هیچ مرز بین المللی را رد نکرده‌اند معرفی می‌شوند.
درآغاز سال ۲۰۱۲ دفتر کمـــیساریای عـالی در گزارشی تعداد پناهندگان داخلی (آوارگان داخلی) در تــمام کشورهای دنیا را ۱۵. ۴ میلیون نفر تخمین زد. همچنان تعداد آوارگان داخـلی در پایان سال ۲۰۱۲ تقریبا دو برابر ابتدای سال یعنی ۲۸. ۸ میلیون نفر برآورد شد.

تاریخچه
برای اولین بار قانون پناه بردن به کلیسا و مکان‌های مــقدس را شاه اتلبرت (Ethelbert) در قرن هفتم میلادی مدون کرد هرچند این باورکه اگر فردی به مکانی مقدس پناه آورد نباید آسیب ببیند، ریشه در کشورهای یونان باستان و مصر کهن دارد.
اگر بخواهیم تعریف کنوانسـیون ۱۹۵۱ از پناهنــدگان را مبنای تشخیص پناهندگان دوران قبل از آن قرار دهیم، افراد بسـیاری دارای شرایط پناهندگی خواهند بود؛ بعنوان مثال: پس از تدوین قانون فونتین بلو (Edit of Fontainbleau) در ســــال ۱۶۸۵ مذهب پروتستان در فرانسه غیر قــــانونی اعلام شـد و صد‌ها هزار نفر از اعضای کلیسای مصلحین پروتستان فــرانسه به کشورهای انگلستان، هلند و سوئیس و… فرارکردند.
تداوم موج‌های قتـــل عام، اروپای شرقی را در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم از سکنه خالی کرد و باعث مـــهاجرت جمعی یهودیان آنجا شد. (۲ میلیون نفـــر از یــهودیان روسیـه در بین سالهای ۱۸۸۱ تا ۱۹۲۰) درسال‌های آغازین قرن نوزدهم، مسلــمانان اروپا به تـــرکیه مهاجرت نمودند.
اولین ســـازمان بین المللـــی برای همکاری و هماهنگی امور پناهندگان به وسیله جامعه بین الملل در سال ۱۹۲۱ با عــنوان کمیساریای عـالی پناهنـــــدگان تشکیل و فریتجاف نانــسن (Fridtjof Nansen) بعنوان رئیس آن منصوب گردید.
نانسن و همکــارانش تقریبا به ۱. ۵ میلیون نفر از کـــسانی که بخاطر انقلاب ۱۹۱۷ روسیــــه از آنجا فرار کرده بودند، کمک کردند و بعد از آن نیز در خلال جنگ‌های داخلی ۱۹۱۳-۱۹۲۱ روسیه به اغلب اشراف زاده‌هایی که از دولت کمونیســتی فرار می‌کردند یاری رساندند.
از نمونه‌هایی دیگر از قرن بیستم، می‌توان به آوارگی بیش از یک میلیون ارمنی در پـی حـــوادث معروف به نسل کشی ارامنه در سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۳ اشاره کرد.
همچنین در موردی دیگر، تبادل جمعیت بین ترکیه و یونان تقریبا باعث مــهاجرت دو میلیون نفر شد (تقریبا ۱. ۵ میلیون نفرازیونانــیان آناتولی و ۵۰۰ نفر از مسلمانان یونان).
در نمونه‌ای دیگر، در بین سال‌های ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۸ تقریبا ۲۰۰ هزار نفر از یهودیان توانستند از دست نازی‌ها فــــرار کرده و به فرانسه پناهنده شوند که دراین حیـن تقریبا ۵۵ هزار یهودی دیگــر نیز موفق شدند به فلسطین یا اسرائیل فعلی پناهنده شوند.

موارد پناهندگی مربوط به ایران و افغانستان
افغانستان تا سال ۲۰۱۲ به عــنوان بزرگ‌ترین مبدا پنــاهندگان شناخته می‌شد. کشور افغانستان به مـــدت ۳۲ سال متوالی در این رتبه قرار داشت.
ازهرچهار پناهنده در جهان یکی ازآن‌ها ازافغانستان مــی باشد و ۹۵ درصد آن‌ها در ایران و پاکستان زندگی می‌کنند. (آمار تا سال ۲۰۱۲).
اغلب افغان‌ها بدلـیل جنگ شوروی در ایـــن کشور مجبور به ترک خانه و کاشانه شدند و راه کشورهای همسایه مخـــصوصا ایران و پاکستان را پیش گرفتند.
این جنگ از سال ۱۹۷۹ تا اواخر۲۰۰۱ بیــــش از یک میلیون کشـته و بیش از شـش میلیون مهاجر و آواره به جای گـــذاشت. از اوایل ۲۰۰۲ بیش از پنج میلیون افغان (۳. ۵ میلیـون نفر پـــاکستان و ۱. ۵میلیون ایــران) از طریق کمـــیساریای پناهندگان در ایران و پاکستان به کشورشان بازگردانده شدند.
از ســال ۲۰۰۷ دولـــت ایران اغــــلب پناهندگان ثبــت نشده (تعدادی هم ثبت شده) را مجبور به بازگشت بــه کشورشان نمود. علاوه برآن تعـداد ۳۶۲ هزار نفر هم در سال ۲۰۰۸ به افغانستان دیپورت شدند.
تقریبا ۱. ۷ می‌ــلیون افغان ثبت شده در پاکستــان تا اواخر ۲۰۱۲ باقی مانده‌اند و این تعــداد ممکن است شامل کـسانی باشـند که طی ۳۰ سال گذشته آنجا به دنیا آمده ولـی کماکان به عنوان اتـــباع افــغان محسوب می‌شوند. درایران ۹۳۵ هزار افغان تا پایان سال ۲۰۱۲ ثبـــت شده‌اند این تـعداد شامل کسانی که در ایران متولد شده‌اند نیز می‌باشد.
طبق آمار، تعداد پناهندگان افغان از ســـال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۱ افزایش ۳۰ درصدی داشته است که اغــــلب به کشور آلمان و تــرکیه رفته‌اند.
در نوامبر سال ۲۰۱۲ بالغ بر ۱. ۸میلـیون نفر اتباع افغان با وجود تامین و بهبود مسائل امنیتی و اقتصادی در کشورخود هـنوز در پاکستان مانده‌اند و تمایلی به بازگشت به کشور خود ندارند.
قبل از انقلاب ۱۳۵۷ در ایران جمعیت پــناهندگان ایرانی بسیار اندک بود اما بعد از انقلاب تعداد قابل توجه‌ای از ایـــرانیان به آمریکا و اروپا مهاجرت کردند
دلیل مهم دیگری که باعث مهاجرت جمع زیادی از ایرانیان شد، جنگ عراق و ایران بود.
روند پناهندگی تا اوایل دههٔ ۷۰ شمسی قابل توجه باقی ماند ولی با اتمام جنگ تعدادی از ایرانیان به کشور بازگشتند و برای تقریبا ۱۶ سال کاهش چشــم گیری در روند پناهندگی ایرانیان بوجود آمد اما دوباره در اواخر دهه ۸۰ شمــسی روندی صعودی در پیش گرفت.
نکته دیگر اتفاقات سال ۸۸ اســت که باعث شد تعداد زیادی از ایران خارج شوند که اغلب درکشور ترکیه درخـواست پناهندگی دادند.
برای نشان دادن افزایش و رشد میل به مهاجرت و پناهــندگی درایران می‌شود به آمار رسمی کشور‌ها مراجعه کرد.
بطور مثال:
تعداد ایرانیانی کـــه از سال ۱۹۸۴ تا پایـــان ســـــال ۲۰۱۲ ازکشورآلمان تقاضای پناهندگی کرده‌اند بــالغ بر ۱۲۶ هزار نفر است و همچنین بیش از ۱۱۰ هزار ایرانی در کشور سوئد زندگی می‌کنند.