از حدود چهار سال پیش که اپلیکیشن تلگرام در ایران به محبوب ترین اپلیکیشن موبایلی در حوزه پیام رسان ها بدل شد تا امروز، سه تغییر بسیار عمده در شرایط کاربران و اینترنت ایران رخ داده است. عمده ترین تغییر افزایش سرعت و سهولت برای دسترسی به اطلاعات در سطح اینترنت است. این تغییرات که در ادامه مقاله به آن ها خواهیم پرداخت تغییرات، بسیار مهمی هستند که نتیجه آن ها این است که نقش تلگرام در زندگی مردم ایران به چیزی فراتر از یک اپلیکیشن موبایل افزایش پیدا کرده است.

تلگرام با ویژگی های نیمه‌ رسانه ای که دارد عملاً تبدیل به اینترنت برای کاربران ایرانی شده است؛ به صورتی که بخش بسیار بزرگی از نیاز‌های رسانه ای خود را،‌ با توجه به فیلتر نبودن آن، از این طریق کسب می کنند.

دسترسی به اطلاعات در مناطق دور از مرکز

به لطف توسعه شبکه نسل سوم و چهارم اینترنت موبایل، امروز تقریباً در اکثر شهر‌های کشور هر کسی که دارای یک سیم کارت و یک گوشی هوشمند نه چندان گران قیمت باشد، می تواند به اینترنت با سرعت قابل قبولی وصل شود. بنابراین یکی از مشکلات اینترنت در گذشته که، دسترسی به شبکه اینترنت در سطح کشور باشد، به میزان قابل توجهی حل شده است.

به یاد دارم در زمانی نه چندان دور، وقتی در شهر اصفهان دانشجو بودم، در خیلی از مناطق و جاده ها، حتی آنتن دهی خطوط موبایل به درستی کار نمی کرد و اگر شما از مراکز شهر‌ها مقداری دور می شدید، عملاً موبایل شما دارای کارایی نبود. امروز اما نه تنها با دور شدن از مرکز موبایل شما هم چنان کار می کند، بلکه بر روی آن به شبکه اینترنت نیز دسترسی دارید.

بر اساس آمار‌هایی که وب سایت “درگاه پایش جامعه اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران” منتشر کرده است، هیچ نقطه ای در ایران وجود ندارد که در آن دسترسی به شبکه اینترنت به صورت نسل سوم و چهارم فراهم نباشد. بنابراین اولین مشکل اساسی در سراسر ایران که بحث دسترسی به شبکه اینترنت است، تقریبا حل شده است.(1)

بی معنی شدن فیلترینگ

مشکل دوم در حوزه اینترنت ایران، دسترسی به محتوای شبکه است که از همان روز‌های ابتدایی اینترنت در ایران تا امروز با دیوار بلند فیلترینگ هم چنان وجود داشته و در طول زمان قدرتمند‌تر نیز شده است.

در این حوزه تلگرام با بیش از ۴۰ میلیون کاربر فعال در داخل ایران، نقشی کلیدی و اساسی را بازی می کند. به دلیل آن که شبکه تلگرام در ایران فیلتر نیست، هر وب سایت و یا اپلیکیشنی که فیلتر شود،‌ می تواند به راحتی با راه اندازی یک کانال تلگرامی و بدون صرف حتی یک دلار هزینه، محتوای تولیدی خودش را به دست مخاطبان خود در داخل کشور برساند. مخاطب هایی که برای دریافت این اطلاعات نیازی به استفاده از فیلترشکن ندارند.

به بیان بهتر، در شبکه تلگرام به دلیل آن که ابزاری به اسم کانال، برای استفاده به صورت یک رسانه وجود دارد، و چون تلگرام در ایران فیلتر نیست، تمام رسانه ها و یا مراکزی که اقدام به تولید اطلاعات در هر زمینه ای می کنند، می توانند با استفاده از این ویژگی که فیلتر نیست و از سرعت قابل قبولی هم برخوردار است، محتوای تولید شده خود را بدون هیچ مشکلی در سطحی بسیار وسیع منتشر کنند.

تلگرام به مثابه اینترنت

دو عامل بالا یعنی فراهم شدن دسترسی به شبکه و بی معنی شدن فیلترینگ با استفاده از تلگرام، عملاً باعث شده است تا تلگرام به صورت اینترنت برای کاربران ایرانی عمل کند و مفهومی بسیار وسیع تر و فراگیرتر از صرفاً یک پیام رسان و یا حتی یک شبکه اجتماعی داشته باشد؛ به طوری که با قطع شدن این شبکه شاید شاه‌ راه جریان اطلاعات در ایران با اختلال جدی مواجه شود.

همین ویژگی، یعنی شاه راه ارتباطی/اطلاعاتی کشور نقش بسیار پرنگی را در جنبش های سیاسی و اجتماعی و به عنوان یک رسانه و نه ابزاری برای سازماندهی فعالیت ها، می تواند بازی کند.

این موضوع با بررسی میزان استفاده کاربران داخل کشور از تلگرام در اعتراض های دی ماه قابل بررسی و درک بهتری است. بر اساس اطلاعاتی که وب سایت “رتبه نگار” منتشر کرده است، در دی ماه و تا ۴ دی ۱۳۹۶ میزان استفاده از اپلیکیشن تلگرام به صورت طبیعی نسبت به آذر ماه در جریان بود.(2)

اما هم زمان با شروع شدن اعتراض‌های سراسری و فراگیرشدن اعتراض ها در روز‌های ۵ و ۶ دی ماه، استفاده از این اپلیکیشن افزایش یافت و در روز ۱۰ دی ماه -که شاید بتوان از آن به عنوان روز اوج اعتراض های سراسری نام برد، به طوری که دامنه این تظاهرات‌ها به شهر‌های بسیاری که از مراکز استان ها دور بودند هم کشید-، میزان استفاده از این اپلیکشن از چند صد هزار بازدید در طول روز به بیش از ۲ میلیون و ۳۶۷ هزار بازدید در روز رسید.

این جهش بسیار زیاد نشانه هجوم گستره کاربران ایران ساکن ایران و نه خارج از ایران به سمت استفاده از این شبکه برای دریافت آخرین اخبار و یا حتی مشارکت در نشر خبر است. جالب اینجاست که دقیقاً یک روز بعد از آن،‌ و زمانی که در روز ۱۱ دی ماه تلگرام به دستور شورای عالی امنیت ملی فیلتر می شود،‌ میزان استفاده از این شبکه به حدود ۱۲۹ هزار بازدید در روز کاهش پیدا می کند و تقریباً به همان سطح روز‌های قبل از اعتراض های سراسری می رسد.

طی روز‌های بعد عبدالصمد خرم‌آبادی دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در تاریخ ۲۲ دی ۱۳۹۶ ادعا کرد که مسدود کردن تلگرام باعث ریزش ۹۰ درصدی کاربران ایرانی این اپلیکیشن شده است. اگر مبنای قضاوت آقای خرمآبادی اطلاعات تازه منتشر شده در این وب سایت باشد، می توان گفت که این ادعا از نظر عدد درست بوده است اما این کاهش به معنای از دست دادن کاربر برای تلگرام نیست، بلکه کاربران به دلیل آن که پشت دیوار بلند فیلترینگ گیر کردند قادر نبودند تا از اپلیکیشن خود استفاده کنند.

پانوشت ها:

1. برای اطلاعات بیش تر می توانید به “درگاه پایش جامعه اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران” مراجعه کنید.

2. وب‌سایت “رتبه نگار” به تازگی توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات معرفی شده است و بر اساس بررسی ترافیک شبکه ایران، میزان بازدید از وب‌سایت ها و اپلیکیشن های اینترنتی را اعلام می کند.

*محقق امنیت و دسترسی به اینترنت در کمپین حقوق بشر در ایران