سی‌امین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران از سیزدهم تا بیست و سوم اردی‌بهشت امسال در مکانی موسوم به شهر آفتاب، با شعار یک کتاب بیش‌تر بخوانیم، برگزار شد. در این نمایشگاه دو هزار و ۷۸۲ ناشر داخلی و خارجی در فضایی به وسعت ۱۳۵ هزار متر مربع کتاب‌های خود را عرضه کردند.

گفته می‌شود در بخش داخلی دو هزار و ۶۴۳ ناشر و در بخش خارجی نیز ۱۳۹ ناشر از ۱۱۰ کشور شرکت داشتند.

 در این دوره شمار ناشران داخلی افزایش یافته بود و متراژ اختصاص یافته به این ناشران ۳۰ هزار متر مربع اعلام شده است؛ ناشران خارجی نیز ۴۷ هزار و ۲۳۴ عنوان کتاب لاتین و ۱۵۰ هزار و ۱۴۴ کتاب عربی را عرضه داشتند.

فضای اختصاص یافته به ناشران لاتین و عربی نیز به ترتیب دو هزار و ۳۳۳ و دو هزار و ۸۵ متر مربع اعلام شده بود. به گفته‌ی مسئولان امسال نیز شمار بازدید کنندگان (به رغم بازار گرم منازعات انتخابات ریاست جمهوری)، فروش کتاب‌ها و شمار ناشران شرکت کننده نسبت به سال‌های پیشین افزایش داشته است.

جدای از آمار و ارقام، با گشت و گذاری در خبرهای مربوط به این نمایشگاه می‌کوشیم در این یادداشت به مهم‌ترین حاشیه‌های این نمایشگاه اشاره‌ای بکنیم.

نخست: امسال برای دومین سال نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب واقع در جنوب شهر تهران در نزدیکی مرقد بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، برگزار شد. این نخستین جابجایی در مکان برگزاری نمایشگاه نبود، اما بی‌حرف و حدیث نیز رخ نداد. می‌دانیم که تا سالیان سال محل برگزاری این مناسبت، مکان دائمی نمایشگاه‌های کشور بود، امری که برای مسئولان بدل به سنت و برای اهل کتاب بدل به گونه‌ای نوستالژی شده بود. انتقال مکان برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به مصلیِ شهر در دوره‌ی دولت احمدی نژاد، از سوی منتقدان دولت با بدبینی نگریسته و با اتهام سیاسی کاری مواجه شد؛ به ویژه آن‌که دولت وقت بر آن بود تا بخش ناشران خارجی و داخلی و نیز نمایشگاه مطبوعات را که همه ساله به شکل موازی همزمان در مکان نمایشگاه کتاب برگزار می‌شد، در مکان دیگری برگزار کند. البته وزارت ارشاد و دولت وقت در مواجهه با فشارهای ناشران، اهل مطبوعات و منتقدان ناچار به عقب نشینی از تصمیم دوم خود شد. با این حال مکان برگزاری نمایشگاه به رغم اعتراض‌های فراوان، تغییر یافت.

تغییر دوم، انتقال مکان نمایشگاه از مصلی به شهر آفتاب بود؛ امری که هر چند ایده‌آل بسیاری نبود، قدمی به جلو شمرده می‌شد و مناسب‌تر از مصلی تهران می‌نمود. با این حال از آن‌جا که مدیریت شهر آفتاب متعلق به شهرداری تهران است -که ریاست آن را یکی از رقبای دولت روحانی بر عهده دارد-، شائبه‌ها به کل برطرف نشد. برای نمونه در جریان بارندگی‌هایی که همزمان با برگزاری این نمایشگاه رخ داد، حدود دویست میلیون تومان خسارت به ناشران وارد شد. این حادثه برخی انتقادها به عملکرد شهرداری را دامن زد. برای نمونه سخنگوی سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در واکنش به اتفاقات پیش آمده در شهر آفتاب بر اثر بارش باران، ضمن انتقاد از مجموعه‌ی شهر آفتاب وابسته به شهرداری تهران، از ناشران و بازدیدکنندگان عذرخواهی کرد و گفت: “براساس تفاهم‌نامه‌ی منعقد شده با موضوع استفاده از شهر آفتاب برای نمایشگاه کتاب، تجهیز و آماده‌سازی زیرساخت‌های نمایشگاه بر مبنای استانداردهای نمایشگاهی بر عهده‌ی مجموعه شهر آفتاب بوده است”.

او ادامه داد: “در گفت‌وگوهای تفصیلی در خصوص آماده‌سازی در مراحل مختلف علی‌رغم دغدغه‌های جدی که به دلیل مشکلات آب‌گرفتگی سالن‌ها در سال گذشته ایجاد شده بود، شهرداری و شهر آفتاب اطمینان کامل داده بودند که شاهد تکرار مشکلات، در دوره‌ی فعلی نمایشگاه نخواهیم بود و انتظار جدی می‌رفت با توجه به اتفاقات سال گذشته و گفت‌وگوهای کارشناسی، نسبت به رفع این دغدغه‌ی‌ درست، اقدام اصولی صورت گیرد”.

البته گفتنی است که شهرداری تهران نیز خسارات برآمده را برعهده گرفت و هزینه‌های آن را پرداخت.

دوم: یکی از ویژگی‌های نمایشگاه اخیر، کوشش برای تقویت بُعد بین المللی این نمایشگاه بود. برای نمونه در این نمایشگاه شاهد حضور “کشور میهمان” و نیز “شهر میهمان” بودیم؛ امری که در برخی نمایشگاه‌های خارجی مانند نمایشگاه کتاب فرانکفورت رایج است، اما در نمایشگاه کتاب تهران برای نخستین بار و شاید با الگو برداری از نمایشگاه‌های مشابه در دنیا صورت می‌گرفت. در همین باره، صالحی، معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‎وگویی خبری گفت: “امسال هم از لحاظ فرم‌های حضور مهمانان خارجی و هم از لحاظ تعداد برنامه‌ها، تغییرات قابل توجهی داشتیم و در فرم حضور مهمانان خارجی، قالب‌های جدیدی اضافه شد. در بحث مهمان ویژه‌ی نمایشگاه کتاب، امسال ایتالیا مهمان ویژه بود، اما دو قالب جدید هم اضافه شد، قالب اول شهر مهمان بود که در سال‌های قبل نبود”.

صالحی ادامه داد: “شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب تاکید بر این داشت که شهر مهمان از مناطقی باشد که در حیطه‌ ایران تمدنی و ایران فرهنگی باشد که امسال شهر استانبول اولین شهر مهمان بود که با چند نویسنده و یک غرفه‌ی فعال در نمایشگاه حضور داشت”.

او هم‌چنین گفت: “قالب و فرم دومی که در فضای بخش بین المللی تجربه‌ی جدید داشتیم، بحث بورسیه‌ی نمایشگاه کتاب تهران بود. این‌که بتوانیم از طریق نمایشگاه کتاب تهران کسانی را که در حوزه‌ی نشر ایرانی و نشر فارسی فعالیت می‌کنند و به این حوزه علاقه دارند، دعوت کنیم تا نمایشگاه کتاب تهران را ببینند و این دیدار فرصتی برای ارتباط آنان با دیگر نویسندگان و ناشران باشد”.

گفتنی است که هم‌چنین اعلام شد قرار است هر روز نمایشگاه به نام یک استان و یک کشور نامگذاری شود و در آن روز برنامه، نشست و مراسم خاص متناسب با آداب اقوام و ملیت‌ها برگزار شود.

سوم: محروم شدن برخی از ناشران برای حضور در نمایشگاه کتاب البته امری جدید نیست و حتی می‌توان گفت در دولت‌های پیشین با شدت بیش‌تری اعمال می‌شده است. با این حال گفتنی است، امسال نیز برخی از ناشران با این محرومیت روبه‌رو شدند. امیرزاده، سخنگوی شورای سیاستگذاری نمایشگاه اخیر کتاب تهران، در این‌باره گفت: “از ابتدای نمایشگاه 227 رای صادر شد که بر اساس آن 156 ناشر که حقوق هم‌صنفان خود را رعایت نکرده و مبادرت به تخلف محرز کرده‌اند از حضور در نمایشگاه آینده محروم شدند. از 156 محروم نمایشگاه سال آینده 146 تخلف مربوط به ارائه و فروش آثار سایر ناشران بوده و این مراکز پخش بیش از 70 درصد محتوای غرفه‌هایشان مربوط به آثار سایر ناشران بود که هیات رسیدگی به تخلفات ناشران بدون اغماض با آن‌ها برخورد و آرای خود را در ساعت پایانی آخرین روز نمایشگاه به این مراکز پخش ابلاغ و پیام مستدل، قانونی و محکم ارائه شد”.

این مسئول در گفت‌وگوی خبری خود افزود: “از مجموع این آرا، 39 مورد از 227 تخلف اقدام به نقد کردن بن کارت‌های الکترونیکی کردند که با آن‌ها برخورد لازم صورت گرفت”.

سخنگوی شورای سیاست‌گذاری هم‌چنین گفت: “59 مورد جمع آوری کتاب، درج در پرونده و اخطار کتبی و اخذ تعهد، 156 مورد اخطار کتبی، محرومیت از نمایشگاه کتاب تهران آینده و نمایشگاه کتاب استانی، هفت مورد تعطیلی تا پایان نمایشگاه و پنج مورد تعطیلی یک روزه شامل این برخوردها بوده است”.

او نقد کردن بن کارت، عدم رعایت شئونات اسلامی، فروش کتاب بدون مجوز و بدون شناسنامه و ارائه‌ی آثار دیگر ناشران را از مصادیق تخلف برشمرد.

چهارم: جمع آوری کتابی به نام “آخرین نخست وزیر” که به میرحسین موسوی مربوط می‌شد، از جمله موارد بحث برانگیز در این نمایشگاه از کار در آمد. سید محمد طباطبایی، مدیر کمیته‌ی امور رسانه‌ای نمایشگاه کتاب تهران در جمع خبرنگاران درباره‌ی جمع آوری کتاب آخرین نخست وزیر از نشر شهید کاظمی، گفت: “کتاب جمع نشد، بلکه جلوی عرضه‌ی آن برای مدت کوتاهی گرفته شد که به دلیل همزمانی با انتخابات و عنوان کتاب، حساسیت‌هایی ایجاد شده بود که نیاز بود کتاب دوباره بررسی شود”.

البته او هم‌چنین تاکید کرد که کتاب بررسی و قرار شده است دوباره عرضه شود.

پنجم: یکی از موارد کمابیش جنجالی که امسال و نیز در نمایشگاه سال گذشته رخ داد، اختصاص غرفه‌ای به نام  “مدافعان حرم” در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به منظور تبلیغ حضور نیروهای نظامی ایران در سوریه، بود. اختصاص چنین غرفه‌ای آن هم در نمایشگاهی که به کتاب اختصاص دارد، به انتقادهای فراوانی انجامید. اما به رغم این انتقادها امسال نیز شاهد برپایی این غرفه در نمایشگاه کتاب تهران بودیم؛ هر چند که مسئولان غرفه از خدمات و تسهیلات ارائه شده از سوی مسئولان برپایی نمایشگاه ناراضی و گله مند بودند.

شایان ذکر است که سال گذشته در فضایی در حدود ششصد متر و امسال در هشتصد متر مربع این غرفه بر پا شد. با این حال مهدی رحمانی، مسئول نمایشگاه مدافعان حرم، در گفت‌وگو با خبرنگاران با اشاره به آن‌چه او آن را بی مهری مسئولان سی‌امین دوره‌ی نمایشگاه کتاب خواند، گفت: “متاسفانه نمایشگاه امسال در مکان  نامناسبی قرار گرفته که بازدیدکننده‌ی کم‌تری برای بازدید از نمایشگاه حضور پیدا می‌کند و هم‌چنین تعداد زیادی از بنرهای تبلیغی نمایشگاه مدافعان حرم بعد از نصب به یکباره از دید عموم برداشته شده است که این جای تامل دارد و این موضوع در شان شهدای مدافع حرم نیست”.

رحمانی در خصوص بخش‌های این نمایشگاه بیان کرد: “در ابتدای ورود بازدید کننده با غرفه‌ی یگان ویژه‌ی نوهد که هفت شهید مدافع حرم تقدیم کرده مواجه می‌شود، سپس با حضور در غرفه‌ی عکاسی، عکس یادگاری با لباس رزم گرفته و تا زمان آماده شدن عکس خود از سالن ستاره‌ی آرزوها که امسال به نمایشگاه اضافه شده و با محوریت مهدویت است، در این سالن حضور پیدا می‌کند”.

ششم: از نکات جالب توجه این دوره نمایشگاه کتاب تهران می‌توان به غیبت رئیس جمهور در مراسم افتتاحیه و عدم حضور مسئولان کشوری در مراسم اختتامیه اشاره کرد. گویا همزمانی رقابت‌های انتخابات ریاست جمهوری با برگزاری این نمایشگاه، در مغفول ماندن این مناسبت بی‌تاثیر نبوده است.

هفتم: هفتمین پرده از این نمایشنامه، هرچند در خاتمه‌ی سخن ذکر می‌شود، بی‌تردید مهم‌ترین پرده‌ی ماجرا شمرده می‌شود. مسئولان وزارت ارشاد نه تنها عمده مسائل اجرایی این نمایشگاه را برعهده‌ی خود ناشران و اتحادیه‌ی ناشران واگذار کرده بودند، بلکه وعده دادند از سال آینده آمادگی دارند تا کلیه‌ی امور اجرایی نمایشگاه کتاب تهران را به صنف ناشران بسپارند و خود به نظارت بنشینند.

در همین‌باره، معاون فرهنگی وزارت ارشاد اعلام کرد: “از فردا از اتحادیه‌ی ناشران و کتابفروشان تهران و اتحادیه‌ی آشنا می‌خواهیم که کلید نمایشگاه سی و یکم را بزنند و برنامه‌ریزی‌های این حوزه را با نگاهی به قوت‌ها و ضعف‌های نمایشگاه سی‌ام انجام دهند”.

او تصریح کرد: “الان دو اتحادیه‌ی سراسری حوزه‌ی نشر کشور مجری برنامه‌ریزی نمایشگاه هستند و از فردا شورای هفت نفره‌ی این دو اتحادیه می‌توانند برنامه‌ریزی ابتدایی نمایشگاه سال آینده را آغاز کنند و منتظر این هستیم که دوستانمان در صنف از فردا جلسات خود را آغاز کرده و برنامه‌های روشن خود را برای نمانیشگاه آتی به وزارت ارشاد ارائه کنند”.

البته پیدا نیست که در عمل چقدر آزادی عمل در اختیار اتحادیه‌ی ناشران و کتابفروشان قرار گیرد و نظارت مسئولان ارشاد تا چه حد در تضاد با نحوه‌ی اجرای نمایشگاه در نیاید؛ اما به هر حال اگر این وعده عملی شود گام مهمی در تقویت صنف ناشران کشور و کاسته شدن از تصدی گری نهادهای دولتی خواهد بود.

پانوشت:

آمارها و بازگفت‌های مندرج در این نوشته همه برگرفته از نشریات و سایت‌های رسمی “خانه‌ کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی” است.