هر چند آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و صنعتی کشورمان، به یک پدیده‌ی تقریباً دائمی تبدیل شده است اما پدیده‌ی وارونگی هوا که بر شدت آلودگی شهرها می‌افزاید، در فصول سرد سال، این معضل همیشگی شهرهای بزرگ را تشدید می‌نماید. در این خصوص در ابتدا باید بدانیم که آلودگی هوا چیست و متعاقب آن بدانیم وارونگی هوا چیست؟

آلودگی هوا

وجود هر نوع آلاینده اعم از جامد، مایع، گاز و یا تشعشع پرتوزا و یا غیرپرتوزا در هوا به میزانی که(چه از نظر مقدار و چه از نظر مدت زمان) کیفیت زندگی را برای انسان و دیگر جانداران به خطر اندازد و یا به آثار باستانی و اموال، خسارت وارد آورد، آلودگی هوا می‌گویند. بنابراین می‌توان گفت افزایش میزان گازهای سمی و ذرات ریز جامد و مایع و یا تشعشعات اعم از پرتوزا و غیر پرتوزا، در غلظت‌های تهدید کننده‌ی سلامت، آلودگی هوا را ایجاد می‌کند.

وارونگی هوا

وارونگی هوا، پدیده‌ای است فیزیکی که معمولاً مواقعی که هوا سرد و ساکن می‌شود، در شهرهای پرجمعیت و پرترافیک ایجاد می‌شود. به عبارت دیگر گازهای مضر و متراکم در هوای سرد و ساکن به ‌جای صعود به بالای جو به سطح پایین‌تر جو نزول می‌کنند (وارونگی) و هوای سرد و ساکن مانع بالارفتن گازهای آلوده می‌شود.

در سال‌های اخیر و عمدتاً در شهرهای بزرگ و صنعتی، شهروندان با پدیده‌ی آلودگی شدید هوا مواجه می‌شوند و آلاینده‌ها سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازند. در این‌جا لازم است به این نکته توجه کرد که هر چند سنجش روزانه‌ی میزان آلودگی هوا می‌تواند مبین میزان آن در یک روز خاص باشد، اما این گزارشات زمانی دقیق‌تر و قابل اتکاتر است که از میزان آلایندگی و استانداردهای سالیانه نیز جهت بررسی کیفیت هوا استفاده شود. چرا که در پاره‌ای از اوقات ممکن است میزان آلاینده‌ها به صورت روزانه، در وضعیت مناسب قرار بگیرند اما در بررسی میزان سالانه‌ی آنان و با مقایسه با میزان سالانه‌ی مجاز آلاینده، نشان دهنده‌ی وضعیت ناسالم باشند.

آلاینده چیست؟

به طور کلی هر ماده‌ای در هوا، که برای سلامت انسان و محیط زیست مضر باشد به عنوان آلاینده‌ی هوا تلقی می‌شود و آلاینده‌ها به چند طریق تقسیم بندی می‌شوند(از نظر منشا آلودگی، از نظر حالات فیزیکی، از نظر شیمیایی، از نظر فیزیولوژیکی و از نظر فرم آلودگی) که شرح آن در این مختصر نمی‌گنجد.

منابع آلاینده‌های هوا

منابع آلودگی هوا، به طور کلی به دو گروه منابع طبیعی و منابع غیرطبیعی(انسانی) تقسیم می‌شوند. در این تقسیم بندی منابع انسانی، به صنعتی، شهری و کشاورزی، تقسیم می‌شوند. اما در زمینه‌ی منابع آلودگی هوا تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد که منابع عمده‌ی آلودگی هوا را به صورت زیر طبقه‌بندی کرده است:

-حمل و نقل مانند: کشتی‌ها، هواپیماها، قطارها و اتومبیل‌ها

-احتراق سوخت از منابع ثابت مانند نیروگاه‌های برق و غیره

-فرایندهای صنعتی مانند: کارخانه‌های فولادسازی، نساجی و کاغذسازی

-دفع مواد زائد جامد مثل: سوزاندن زباله در فضای باز، دفن بهداشتی زباله و سوزاندن زباله با دستگاه زباله‌سوزی

-فرایندهای متفرقه نظیر فعالیت‌های خانگی و به عنوان نمونه کاربرد حشره‌کش‌ها

مهم‌ترین آلاینده‌ها

الف-ذرات معلق: این ذرات به دلیل اندازه‌ی کوچک خود قادر به عبور از سد دفاعی طبیعی ریه‌ی انسان هستند و تاثیراتی بر عملکرد دستگاه تنفسی افراد می‌گذارند که در نهایت و در غلظت‌های بالا می‌توانند حتی منجر به مرگ افراد، بالاخص افراد با بیماری‌های زمینه‌ای ریوی، قلبی عروقی و افراد در معرض ریسک بالاتر همانند سالمندان، کودکان و زنان باردار گردد. این ذرات در دو گروه ذرات معلق کوچک‌تر از ده میکرون (کورس)و ذرات معلق کوچک‌تر از دو و نیم میکرون (فاین) مورد بررسی قرار می‌گیرند.

ب-گازهای موجود در هوا: از جمله این گازها می‌توان به منو اکسید کربن، دی اکسید کربن، دی اکسید نیتروژن، سولفات و سولفید هیدروژن و گاز ازن اشاره کرد.

ج -عناصر فلزی: برخی عناصر فلزی که احتمال وجود آنان در هوای شهرهای بزرگ و صنعتی که استانداردهای زیست محیطی لازم را رعایت نمی‌نمایند و یا بنا به دلایل دیگر آلوده هستند، شامل جیوه، کادمیوم، سرب و آرسنیک است.

د-پارازیت‌های ارسالی توسط مبادی نامشخص برای جلوگیری و اختلال در پخش امواج ماهواره‌ای: هر چند این امواج نه فقط سلامتی انسان را به خطر می‌اندازند بلکه با زیر پا گذاشتن حق دسترسی آحاد جامعه به دسترسی آزاد به اطلاعات، حقوق انسان‌ها را از ابعاد دیگر نیز پایمال می‌کنند و می‌توان موضوع پارازیت‌های ماهواره‌ای را به طور مستقل و از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داد اما به نظر می‌رسد یکی از عوامل بسیار مهم برای به خطر انداختن سلامت مردم در سال‌های اخیر ارسال این‌گونه امواج باشد.

ه-سایر: آزبست، برخی از آلاینده‌ها مانند هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای، اشعه‌ی ماورا بنفش و ترکیبات رادیو اکتیو مانند رادن نیز می‌توانند از جمله آلاینده های شهرهای بزرگ و صنعتی باشند.

اما نکته‌ی مهم این است که تاثیر این آلاینده‌ها بر سلامت انسان چیست و شهروندانی که در شهرهای آلوده زندگی می‌کنند در معرض‌ چه خطراتی قرار دارند؟

ازن: در فضای نزدیک به زمین از مهم ترین آلاینده‌ها است(هر چند ازن موجود در لایه‌ی ازن برای جانوران و گیاهان سودمند است چون از ورود پرتو ماورا بنفش و پرتوهای پر انرژی به زمین جلوگیری می‌کند) و باعث بروز مشکلاتی از قبیل کاهش عملکرد ریه‌ها و یا از بین رفتن بافت آن می‌شود. از جمله اثرات مضر ازن بر سلامت انسان، سوزش چشم‌، سرفه، درد قفسه‌ی سینه و تنگی نفس است و در افراد مبتلا به بیماری آسم می‌تواند منجر به افزایش حملات این بیماری گردد. در یک کلام می‌توان گفت ازن موجود در هوا در صورتی که بیش از حد مجاز باشد، می تواند آسیب‌های شدیدی به کودکان، افراد سالخورده و افراد دارای ناراحتی تنفسی وارد نماید.

ذرات معلق: این ذرات می‌توانند برای سلامتی انسان زیان بار باشند و ضمن امکان تشدید بیماری‌های قلبی عروقی، سبب کاهش مقاومت سیستم ایمنی بدن گردند. هم‌چنین این املاح می‌توانند منجر به از بین بردن بافت ریه، نقش تشدید بروز آسم کودکان، تشدید بیماری‌های قلبی عروقی، لطمات جدی به سلامت زنان باردار، سالمندان و کودکان، بروز سرطان‌های دستگاه‌های مختلف بدن و نهایتاً مرگ و میر زودرس گردد.

منوکسید کربن: این گاز با ایجاد کربوکسی هموگلوبین، ظرفیت خون برای حمل اکسیژن را کاهش داده و روی سلسله اعصاب مرکزی و سایر بافت‌ها به دلیل کاهش ظرفیت اکسیژن رسانی اثر می‌گذارد و علائمی همانند کاهش دقت بینایی، کاهش توان کاری، کاهش قدرت یادگیری، عدم انجام فعالیت‌های سخت در افراد عادی را ایجاد می‌کند، علائم پدید آمده در افراد با بیماری‌های قلبی مزمن، بیماران ریوی، کودکان، سالمندان و زنان باردار تشدید می‌گردد و در مسمومیت‌های شدید با این گاز احتمال بیهوشی و متعاقب آن مرگ دور از انتظار نیست.

دی اکسید نیتروژن: این گاز باعث واکنش‌های تحریکی بدن در دستگاه تنفسی، چشم‌ها و کاهش قدرت دفاعی بدن در دستگاه تنفسی و شیوع بیش‌تر بیماری‌های تنفسی می‌گردد. هم‌چنین در غلظت‌های بالاتر، تب، احساس سرما، تهوع، استفراغ، سرفه، مشکل شدن تنفس، درد قفسه‌ی سینه و نهایتاً تورم ریه و مرگ دور از انتظار نیست.

دی‌اکسید گوگرد: این گاز می‌تواند باعث تحریک مجاری تنفسی به خصوص حلق، بینی و حنجره شده و ایجاد برونشیت‌های مزمن، آسم و آمفیزم نماید. این گاز در غلظت‌های بالا می‌تواند موجب نارسایی تنفسی و تشدید بیماری در افراد مبتلا به آسم، برونشیت، آمفیزم و بیماری‌های قلبی عروقی گردد. متاسفانه این گاز نیز همانند بسیاری دیگر از آلاینده‌ها کودکان و افراد سالمند و زنان باردار را در کنار بیماران مزمن، بیش‌تر متاثر می‌نماید.

هیدروکربن‌ها: متاسفانه هیدروکربن‌ها می‌توانند در تخریب سلامتی انسان‌ها نقش جدی ایفا نمایند. استنشاق بنزن که منبع اصلی تولید آن بنزین خودروها است، به عنوان یکی از مهم‌ترین ترکیبات آلی فرار، موجب جلوگیری از تشکیل گلبول قرمز در مغز استخوان می‌شود. مواردی از سرطان خون(لوسمی) ناشی از تماس طولانی مدت بابخارات بنزن گزارش شده است.

فلزات سنگین: به طور خلاصه قرار گرفتن مزمن در معرض این فلزات می‌توانند عوارضی مثل افسردگی، تحریک ‌پذیری، نوسانات خلقی، لرزش، بیماری‌های خودایمنی، عفونت‌های مزمن و انواع سرطان‌ها را ایجاد کند. از انواع این فلزات می‌توان از، جیوه، سرب، کادمیوم و آرسنیک نام برد.

آزبست: برخی گزارش‌های موجود مبین این است که آزبست موجود در هوای تهران سی تا پنجاه برابر آزبست موجود در هوای شهرهای پاک دنیا می‌باشد. بیماری‌هایی که با آزبست در ارتباط می‌باشند شامل: آزبتوزیس، سرطان ریه، مزوتلیوما و سرطان حنجره می‌باشد.

مواد رادیو اکتیو مثل رادون و تورون: در معرض رادون بودن برای مدت طولانی می‌تواند منجر به ابتلا به سرطان ریه شود. هر چند ذکر این نکته خالی از فایده نیست که خطر رادون در زمینه‌ی ابتلا به سرطان ریه بسیار کم‌تر از سیگار است. ولی قرار گرفتن در معرض دود سیگار و گاز رادون منجر به افزایش خطر ابتلا به سرطان ریه شده و افزایش مرگ و میر را به همراه خواهد داشت.

پارازیت‌های ارسالی: متاسفانه این نوع از آلودگی تقریباً در کشور ایران منحصر به فرد بوده و در سایر کشورهای جهان کم‌تر بروز چنین نوعی از آلودگی هوا مشاهده می‌شود. به همین دلیل مطالعات جهانی کافی در مورد مضرات این گونه امواج صورت نگرفته است. در ایران هم علاوه بر این‌که هیچ دستگاهی مسئولیت ارسال این امواج را به عهده نمی‌گیرد، بنا به دلایلی که بر همگان آشکار است، سیستم‌های دانشگاهی و پژوهشی امکان انجام مطالعات آزاد در زمینه‌ی بررسی عوارض و مضرات این امواج را کم‌تر به دست آورده‌اند اما چیزی که مشخص است این است که بیش‌تر گزارش‌ها و تحقیقات بر خطرناک بودن امواج پارازیتی زمینی برای سلامت جسمی و روانی انسان‌ها تاکید می‌کند. به نظر می‌رسد این امواج می‌توانند علاوه بر ایجاد علائمی هم‌چون سردرد، تهوع، استفراغ، افزایش فشار خون و طپش قلب، افزایش میزان ابتلا به آلزایمر و پارکینسون، تاثیرات مخربی بر خلق و خوی شهروندان داشته باشند. افزایش میزان شیوع نازائی، انواع آریتمی‌های قلبی خصوصاً در افراد مسن، اختلالات رشد در کودکان، تاثیرات نامطلوب بر زنان باردار و جنین آنان، ناشنوایی و یا کم شنوایی، التهابات پوستی، احتمال شیوع سرطان‌های غدد داخلی، پوست، پستان، خون و حتی تغییرات ژنتیکی از دیگر مضرات احتمالی ارسال این‌گونه امواج است.

اشعه‌ی ماورا بنفش: میزان کم این اشعه، برای ساخته شدن ویتامین دی و درمان برخی از بیماری‌ها موثر است اما قرار گرفتن زیاد در برابر این اشعه می‌تواند بیماری‌های پوستی و چشمی و حتی مواردی از سرطان پوست را ایجاد نماید.

ذکر این نکته ضروری است که تمامی عوارض آلاینده‌های هوا در این مختصر قابل توضیح نبوده و در این‌جا بیش‌تر سعی گردید به صورت گذرا به مواردی از این عوارض اشاره گردد. در هر حال می‌توان گفت آلودگی هوا می‌تواند سبب افزایش بروز سرطان، بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری‌های تنفسی، بیماری‌های چشم، بیماری‌های پوست و مو، تغییر در رویه‌ی درمان برخی بیماری‌ها همانند مقاومت در برابر انسولین در کودکان و نوجوانان در درمان بیماری دیابت، تا تغییرات خلق و خو و حتی تغییر در ژن افراد گردد.

آلودگی هوا و حقوق بشر

در قسمتی از بند یک ماده‌ی بیست و پنج، اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر آمده است: “هر انسانی سزاوار یک زندگی با استانداردهای قابل قبول برای تامین سلامتی و رفاه خود و خانواده‌اش، از جمله تامین خوراک، پوشاک، مسکن، مراقبت‌های پزشکی و خدمات اجتماعی ضروری است.”

هم‌چنین بر اساس بند اول بیانیه‌ی سازمان ملل درباره‌ی انسان و محیط زیست (اعلامیه استکهلم۱۹۷۲)، انسان از حقوقی بنیادین برای داشتن آزادی و مساوات و شرایط مطلوب زندگی در محیط زیستی که به او اجازه‌ی زندگی با حیثیت و سعادتمندانه را بدهد برخوردار است. دراهداف این بیانیه که به تصویب کنفرانس جهانی محیط زیست رسیده است آمده است: “حفظ محیط زیست بشر و تضمین حقوق بشر برای برخورداری از محیط زیست سالم وتشویق و ترغیب فعالیت‌های زیست محیطی در سطوح بین المللی و منطقه‌ای و توسعه‌ی قوانین و معاهدات بین المللی به منظور کنترل آلودگی و تخریب محیط زیست ناشی از فعالیت‌های بشری از اهداف برنامه می‌باشد.”

در بندهای سه و پنج بیانیه‌ی اجلاس جهانی توسعه‌ی پایدار-افریقای جنوبی-ژوهانسپورگ(۲۰۰۲) نیز بر مسئولیت حفظ محیط زیست تاکید گردیده است.

به علاوه، در بیانیه‌ی کنفرانس سازمان ملل درباره‌ی محیط زیست و توسعه(همایش زمین)-(ریو-۱۹۹۲) بر لزوم حفظ سلامت محیط زیست تاکید شده است.

با نگاهی به مبانی فوق و از همه مهم‌تر حق سلامت آحاد جامعه‌ی بشری، به نظر می‌رسد هر فرد، در هر کجای این کره‌ی خاکی حق دارد که در محیطی سالم از نظر فاکتورهای زیست محیطی زندگی کند. دولت‌ها نیز موظفند، با توجه به نقش حاکمیتی خود، در زمینه‌ی رعایت حقوق انسان‌ها و حفظ سلامت آنان، به طور فعال مداخله نمایند و می‌بایست با استفاده از راهکارهای علمی و موثر، در قالب برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت نسبت به مدیریت آلودگی هوا در شهر های بزرگ اقدام نمایند.

در مورد امواج پارازیت راه حل بسیار ساده‌ای در جهت حفظ سلامت آحاد جامعه وجود دارد و آن قطع ارسال این امواج زیان بار است. در صورتی که دولتمردان، علاقمند به دفاع از حقوق مردم در امر سلامت باشند، می‌توانند ایجاد کنندگان این‌گونه امواج را به خاطر در خطر انداختن سلامت جامعه به مراجع قضایی معرفی نمایند و در صورتی که مراجع ّقضایی نیز بخواهند حقوق مردم را احصا نمایند، تعیین مجازات برای مسببین تولید این‌گونه امواج قطعی خواهد بود.

این اقدام در مورد سایر آلاینده‌ها می‌بایست با برنامه‌ی جامع کاهش آلودگی هوا و با راهبری سازمان محیط زیست و شرکت کلیه‌ی وزارتخانه‌ها و مبادی ذیربط در مسئله‌ی آلودگی هوا، همانند وزارت صنایع و معادن، وزارت نیرو، وزارت نفت، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت آموزش و پرورش، قوه‌ی قضاییه، نیروی انتظامی، شهرداری‌ها و غیره و با هدف قرار دادن محورهایی همانند ریزگردها و گرد و غبار، صنایع و نیروگاه‌ها وکنترل آلاینده‌ها، ساماندهی و استانداردسازی، بهسازی و تعمیر وسایل نقلیه و بهبود کیفیت سوخت خودروها و جایگزینی سوخت‌های سالم‌تر، ساماندهی و تقویت زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی و مدیریت حمل و نقل، آموزش همگانی و فرهنگ سازی، آموزش نیروهای لازم جهت مدیریت محیط زیست، پایش کیفیت هوا و احداث و توسعه‌ی آزمایشگاه‌های لازم، افزایش فضای سبز و غیره به طور کاملاً عملیاتی و با برنامه ریزی مدون و تعیین مسئولیت هر یک از دستگاه‌های ذیربط و نه فقط به صورت برنامه‌های پراکنده و جزیره‌ای صورت پذیرد.