از آن‌جا که امروزه توجه به نقش نیروی انسانی به عنوان اصلی‌ترین سرمایه‌ی تولیدی و اقتصادی هر کشور اهمیت فزاینده‌ای دارد، دو مفهوم ایمنی (Safety) و بهداشت (Health) مرتبط با نیروی کار و فضای تولید به شکل گسترده و پیش رونده‌ای به اولویت‌های مورد بحث جامعه‌ی جهانی و سازمان‌های بین المللی بدل گردیده است. امنیت در محیط کار به طور مستقیم با سلامت و بهداشت نیروی کار در ارتباط بوده و مدیریت منابع انسانی از طریق صیانت از نیروی کار سبب رشد و توسعه‌ی اقتصادی خواهد شد.

به منظور نیل به ایمنی و بهداشت در محیط‌های کار و فضاهای تولید، علم “بهداشت حرفه‌ای” یا “مهندسی بهداشت” (Occupational Hygiene) به عنوان تخصصی ویژه و مستقل از سایر دانش‌ها، به تشریح و تدوین روش‌های شناسایی، ارزیابی و کنترل عوامل مخرب موثر بر سلامت جسمی و روانی کارگران در محیط‌های کاری می‌پردازد. هدف غایی بهداشت حرفه‌ای همانا تامین و ارتقائ سلامت جسمی، روانی و اجتماعی برای کارگران، کنترل و پیشگیری بیماری‌ها و حوادث ناشی از کار و هم‌چنین استفاده‌ی بهینه از نیروی کار در محیط و شغلی متناسب با شرایط جسمی و روانی کارگران می‌باشد. فارغ از رویکرد تخصصی، علم بهداشت حرفه‌ای از علوم و دانش‌های مختلفی از قبیل علوم پزشکی، آمار، شیمی، سم شناسی، آناتومی، فیزیولوژی، طب صنعتی و تغذیه بهره می‌گیرد. پیشرفت و تکامل صنایع و علوم و استفاده‌ی روزافزون بشر از مواد و محصولات صنعتی و شیمیایی هم‌چنان که بر تعداد و دامنه‌ی خطرات و بیماری‌های ناشی از کار در محیط‌های صنعتی افزوده است، موجبات بررسی‌های عملی و تحقیقات کارشناسی و تخصصی در زمینه‌ی ارزیابی، شناسایی و کشف فناوری‌های بازدارنده و درمانی در خصوص این‌گونه عوامل مخرب و آسیب رسان را نیز فراهم نموده است.

یکم: تاریخچه‌ی ایمنی و بهداشت حرفه‌ای 

فارغ از اسناد کهن کشف شده در این زمینه، پیشینه‌ی علمی مباحث ایمنی و بهداشت حرفه‌ای به قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردد. از اواسط قرن شانزدهم به بعد، دانشمندانی هم‌چون اگریکولا (Agricola)، هامیلتون (Hamilton)، پاراسلسوس(Paracelsus) و رامازینی(Ramazzini) اقدام به نگارش آثار ارزنده‌ای در این خصوص نمودند و به بررسی و مطالعه‌ی علمی فرآیند اکتشاف و استخراج فلزات، ابزار آلات کار، محیط‌های کاری، حوادث و بیماری‌های ناشی از کار و هم‌چنین وابستگی و رابطه میان برخی بیماری‌ها با مشاغلی بخصوص پرداختند. برناردینو رامازینی که به پدر طب کار مشهور است، برای نخستین بار به پزشکان توصیه نمود که در معاینات ابتدایی، از شغل بیمار نیز به عنوان یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در تشخیص و درمان بیماری‌ها سوال گردد.

در نیمه‌ی دوم قرن هجدهم و پس از وقوع انقلاب صنعتی، علم، صنعت و فناوری پیشرفت شایانی یافت. در راستای صنعتی شدن و افزایش سطح تولید، انسان معاصر در معرض خطرات و تهدیدات بیشماری از جمله بیماری‌ها و حوادث ناشی از کار در محیط‌های صنعتی و هم‌چنین کهولت زودهنگام ناشی از شرایط نامطلوب کاری قرار گرفت. در مقام چاره جویی به جهت حل معضل ناخواسته‌ی پیش‌رو، نیاز شدیدی به آموزش، فراگیری و رعایت اصول ایمنی و بهداشتی نوین آشکار شد و بشر را بر آن داشت تا به منظور حفظ و حراست از نیروی انسانی و تامین سلامت، ایمنی و بهداشت ایشان، تدابیری علمی و نهادین بیاندیشد.

این چنین بود که مقدمات آفرینش نظام نوین علمی موسوم به “بهداشت حرفه‌ای” فراهم گردید. بهداشت حرفه‌ای را در قالب علم و هنر شناسایی، پیشگیری و کنترل آثار مخرب و زیان آوری که ناشی از روش، محیط و خصلت کار و مشاغل می‌باشند و به نحوی از انحائ موجبات تهدید ایمنی و سلامت فرد را فراهم نموده و موجد بیماری‌های حرفه‌ای، مسمویت‌های شغلی و حوادث ناشی از کار می‌باشند، تعریف می‌نمایند.

حفظ و ارتقای سطح سلامت جسمی، روانی و اجتماعی کارکنان مشاغل مختلف به وسیله‌ی شناسایی، آموزش، پیشگیری و کنترل عوامل و خطرات بالقوه تهدیدکننده و آسیب رسان به سلامت کارگران از طریق مطالعه‌ی عوامل و شرایط نامناسب و زیان‌آور در محیط‌های کاری و بررسی آثار و پیامدهای سوئ آن بر سلامت و امنیت کارگران انجام می‌پذیرد. در این راستا برنامه‌هایی در ارتباط با حفاظت ایمنی و فنی کارگران، معاینات منظم پزشکی و ایجاد امکانات بهداشتی، درمانی و اورژانس در محیط‌های کاری و نیز فعالیت‌های آموزشی در خصوص بهداشت و امنیت شغلی پیش بینی شده است.

عوامل زیان‌آور در محیط کار را می‌توان به شکل ذیل دسته بندی نمود:

۱- عوامل فیزیکی: شامل دمای محیط کار (گرما، سرما. رطوبت)، میزان فشار (کمبود یا افزایش فشار محیط)، اصوات، نور محیط، ارتعاشات و نیز وجود اشعه‌هایی نظیر مادون قرمز و ماورای بنفش در محیط کار

۲- عوامل شیمیایی: شامل بخارات، گازها، گرد و غبار، مواد شیمیایی و صنعتی

۳- عوامل بیولوژیک: از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها

۴- عوامل مکانیکی: شامل شکل قرارگرفتن بدن کارگران در حین کار، کار با اجسام سنگین و نیز نوع ابزار آلات و تجهیزات مورد استفاده

۵- عوامل روانی: مانند استرس‌های شغلی، نحوه‌ی ارتباط کارگر با همکاران و کارفرما و هم‌چنین میزان حقوق و مزایای شغلی

در علم بهداشت حرفه‌ای، عمده تلاش بر شناسایی عوامل یاد شده و اهتمام در جهت آموزش، کنترل و حذف این عوامل مخرب، زیان آور و آسیب رسان بر سلامت و امنیت کارگران می‌باشد.

دوم:  ایمنی و بهداشت حرفه‌ای از منظر حقوق بین الملل

برنامه‌های مدونی توسط برخی از سازمان‌های بین المللی مبتنی بر تمرکز بر سیستم‌های مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی طرح ریزی شده است که به عنوان ابزاری برای ارتقائ و بهبود مستمر سیاست‌های مربوط به پیشگیری و کنترل خطرات بالقوه بر سلامت و امنیت کارگران مشاغل مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنین برنامه‌هایی همواره به لزوم استفاده‌ی یکپارچه از این سیستم‌ها در سطوح ملی و جهانی تاکید می‌ورزند.

به جهت بازبینی قواعد و اصول بین المللی در خصوص ایمنی و بهداشت کار، شناخت شماری از سازمان‌های بین المللی که به نوعی با ایمنی و بهداشت کار ارتباط دارند و بررسی اجمالی نحوه‌ی عملکرد آن‌ها، مفید فایده به نظر می‌رسد:

۱ـ سازمان ملل متحد (United Nations):

هدف اصلی و اولیه‌ی سازمان ملل متحد، همانا برقراری صلح و امنیت بین المللی می‌باشد. در این راستا و به منظور دسترسی به صلح و امنیت، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ اقدام به تصویب سندی ارزشمند تحت عنوان “اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر” نمود که در ضمن سی ماده، حقوق و آزادی‌های همه‌ی ابنای بشر بازشناسی، تعریف و تضمین گردیده است. تعدادی از مواد این اعلامیه مستقیماً در زمینه‌ی حقوق کار می‌باشد. از جمله ماده‌ی ۲۳ و ماده‌ی ۲۴ اعلامیه که مقرر می‌دارد:

“ماده‌ی ۲۳:

۱) هر شخصی حق دارد کار کند، کار خود را آزادانه برگزیند، شرایط منصفانه و رضایت بخشی برای کار خواستار باشد و در برابر بیکاری حمایت شود.

۲) همه حق دارند که بی هیچ تبعیضی در مقابل کار مساوی، مزد مساوی بگیرند.

۳) هر کسی که کار می‌کند، حق دارد مزد منصفانه و رضایت بخشی دریافت دارد که زندگی او و خانواده‌اش را موافق حیثیت و کرامت انسانی تامین کند و در صورت لزوم با دیگر وسایل حمایت اجتماعی کامل شود.

۴‌) هر شخصی حق دارد که برای دفاع از منافع خود با دیگران اتحادیه تشکیل دهد و یا به اتحادیه‌های موجود بپیوندد.”

“ماده‌ی ۲۴:

هر شخصی حق استراحت، فراغت و تفریح دارد و به ویژه باید از محدودیت معقول ساعات کار و مرخصی‌ها و تعطیلات ادواری با دریافت حقوق بهره‌مند شود.”

تضمین حقوق شناخته شده و موکد کارگران -از جمله حق امنیت و بهداشت شغلی- در راستای احترام به حقوق مصرحه در اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر برای تمام ابنای بشر، از پیش نیازهای تحقق عدالت اجتماعی در سطح بین المللی می‌باشد. عدالت اجتماعی یکی از ارکان توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و ضامن برقراری صلح و امنیت در جهان می‌باشد.

۲ـ سازمان بهداشت جهانی (World Health Organization):

سازمان بهداشت جهانی (W.H.O) یکی از موسسات وابسته به سازمان ملل متحد می‌باشد. از اهداف کلی این سازمان در زمینه‌ی حقوق کار می‌توان به کوشش در جهت حفظ، تامین و ارتقای سطح سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی کارگران، تلاش در جهت پیشگیری از بیماری‌ها و حوادث ناشی از کار و نیز تضمین در انتخاب کارگران برای محیط و شغلی که از نظر جسمانی و روانی توانایی انجام آن را دارند، اشاره داشت.

۳ـ سازمان بین المللی کار (International Labour Organization):

سازمان بین المللی کار (I.L.O) یکی از موسسات تخصصی سازمان ملل متحد می‌باشد که به منظور تدوین مقررات و قوانین بین المللی در جهت بهینه سازی استانداردهای بین المللی کار و حصول اطمینان از بکار گیری آن‌ها شکل گرفته است. این سازمان در سال ۱۹۱۹ تاسیس گردید و منشور فعلی آن که به بیانیه‌ی فیلادلفیا مشهور است، در سال ۱۹۴۴ به تصویب رسید. اهمیت‌ ایمنی‌ و بهداشت‌ کار در مقدمه‌‌ی اساسنامه‌‌ی سازمان‌ بین‌المللی‌ کار تصریح‌ شده‌ و همواره‌ در راس‌ برنامه‌های‌ این سازمان قرار داشته‌ است‌.

مهم‌ترین هدف این سازمان، هماهنگی در جهت ارتقای وضعیت بهداشت کار و ایمنی محیط کار در سطح بین الملل از طریق شناسایی و تقویت استانداردها و اصول اساسی حقوق کار و ارتقای پوشش‌های اجتماعی و موثر برای همه‌ی کارگران می‌باشد.

سازمان بین الملی کار، چهار استراتژی کلی ذیل را برای قرن حاضر تدوین و تعیین نموده است:

الف- تشخیص و ارتقای اصول بنیادین حقوق کار در سطح بین المللی

ب- تلاش در جهت ایجاد فرصت‌های بیش‌تر برای زنان و مردان به منظور دستیابی به درآمد کافی و شغل مناسب

ج- افزایش پوشش و کارآیی حمایت‌های اجتماعی برای همه‌ی کارگران

د- تقویت سه جانبه‌گرایی از طریق اشتراک منافع فیمابین نمایندگان کارگران و کارفرمایان در سازمان (سازمان بین المللی کار تنها موسسه‌ی “سه جانبه” در سازمان ملل است که متشکل از نمایندگان کارگران، کارفرمایان و دولت‌ها می‌باشد.)

شایان ذکر است که سازمان بین المللی کار در سال ۲۰۰۳ اقدام به نامگذاری روز ۲۸ اپریل (۸ اردی‌بهشت) به عنوان “روز جهانی بهداشت کار و ایمنی” نموده است. این روز در واقع یک نماد به منظور نهادینه کردن کار سالم و ایمن در سرتاسر جهان در راستای پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها در محیط کار می‌باشد. شایسته است تا به پاس خدمات این خیل عظیم کوششگر، زمینه‌های علمی، آموزشی، پژوهشی و کاربردی به جهت شناسایی عوامل مخاطره آمیز و زیان بار شغلی و نیز اجرای روش‌های مدرن و صحیح کنترل و ارتقای سطح سلامت نیروی انسانی مورد تدقیق و تامل جدی قرار گیرد.

***

رعایت اصول ایمنی و بهداشتی در محیط کار دو کارکرد مهم و منحصر به فرد را به همراه دارد: نخست، حراست از نیروهای ماهر و متخصص و صیانت از نیروی کار و دوم، حفظ و نگهداری بهینه از امکانات و ماشین آلات صنعتی. بدین سبب مقررات و ضوابط بین المللی و داخلی متضمن حسن اجرای این اصول می‌باشد.

به طور کلی می‌توان گفت که روند رو به رشد تکنولوژی و افزایش قدرت، سرعت، کارآیی و پیچیدگی‌های ماشین آلات صنعتی از یک سو و فقدان آموزش کافی برای کار با ماشین آلات و شیوه‌های پیشگیری و مقابله با حوادث و سوانح کار از سوی دیگر، از مهم‌ترین علل بروز حوادث و سوانح ناشی از کار به شمار می‌آید. لیکن می‌توان با توجه و دقت بیش‌تر به مواردی از جمله ایمنی دستگاه‌های صنعتی، افزایش ضریب ایمنی و استاندارد در محل کار، آموزش کارگران و نیز کاهش عوامل تنش ساز در محیط کار (سر و صدا، ارتعاشات، سرما، گرما یا رطوبت بیش از حد) بروز و ظهور حوادث و سوانح کار را که می‌تواند منجر به فوت، از کار افتادگی و یا نقص عضو کارگران گردد، به حداقل ممکن رسانید.