دو برادری که صبح روز ۷ ژانویه‌ی سال ۲۰۱۵ به دفتر مجله‌ی “شارلی ابدو” در پاریس حمله کردند و کارتونیست های حاضر در دفتر این مجله را مورد هدف گلوله قرار دادند، شاید تنها قصدشان این بود که از طراحان کاریکاتور پیامبر اسلام انتقام بگیرند. اما آن‌ها به نوعی اصل آزادی بیان را مورد هدف قرار دادند. این سوال چالشی است که در حال حاضر بسیاری از نویسندگان و اهالی رسانه در اقصی نقاط جهان با آن درگیر هستند؛ مرز آزادی بیان کجاست؟ آیا اساساً آزادی بیان در رسانه مرز دارد یا می‌توان هر چیزی را گفت؟

“اگنس کالامارد” فعال حقوق بشر، پیش از این اتفاق طی انتشار مقاله‌ای در “روزنامه‌ی لوموند” چاپ فرانسه، گفت: احترام به آزادی بیان، نخستین قدمی است که غالباً در جهت دموکراسی برداشته می‌شود. آزادی بیان از مطالبات مشترک لیبرالیسم سیاسی و جمهوری خواهی بوده و از شالوده‌های آزادی وجدان است که رو در رو، با جزمیت و دگم قرار می‌گیرد. این دگم می‌تواند پادشاهی مطلقه (اهانت به مقام شامخ سلطنت) یا مذهب (گناه تکفیر و بی حرمتی) باشد. “بو مارشه”، نویسنده‌ی بنام قرن هجدهم فرانسه نیز به طنز از زبان فیگارو، می‌گوید: تا زمانی که من در نوشته‌هایم نه از اقتدار، نه از کیش، نه از سیاست، نه از اخلاق، نه از صاحب منصبان، نه از صاحبان مال، نه از اپرا، نه از هنر نمایش دیگر، نه از فردی که به چیزی احساس تعلق کند، صحبت نکنم. می‌توانم هر چه می‌خواهم آزادانه منتشر کنم؛ البته با اعمال دو یا سه سانسور.

ماده‌ی ۱۹ اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر

ماده‌ی ۱۹ اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر، آزادی بیان را چنین تعریف می‌کند: هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.

آزادی عقیده و بیان هم‌چنین موضوع ماده‌ی ۱۹ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی است: هیچکس را نمی‌توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت و اخافه قرار داد.

با همه‌ی این‌ها، هم‌چنان شاهد آن هستیم که مشخص کردن دقیق حد و مرزهای آزادی بیان و مطبوعات یکی از مجادله آمیز ترین و بحث برانگیز ترین مسائل در جوامع لیبرال امروزی است که به نشر می‌رسد و پس از حادثه‌ی ترور کارتونیست‌های مجله‌ی شارلی ابدو در پاریس، اوج گرفته است. بسیاری بر این معتقدند که آزادی بیان و رسانه اگر موجب ایجاد اختلاف مذهبی، قومیتی و یا جنگ افروزی شود باید جلوی آن را گرفت و گروهی دیگر معتقدند که آزادی بیان و رسانه مرز ندارد. این در حالی است که امروزه آزادی بیان به صورت گسترده‌ای یکی از ارکان مهم حقوق بشر تلقی می شود، بدین معنی که انسان‌ها به خاطر انسان بودنشان، حقّ آزادی بیان دارند.

آزادی بیان و رسانه در فرانسه

بد نیست اشاره‌ای داشته باشیم به این که آزادی بیان در طول تاریخ در برخی مدارک مانند فرمان کبیر ۱۲۱۵ ذکر شده است و هم‌چنین در اعلامیه‌ی حقوق انسان ۱۷۸۹ در انقلاب فرانسه دارای اهمیت بوده است. اعلامیه‌ی حقوق بشر و شهروندی فرانسه در واقع سند اساسی انقلاب ۱۷۸۹ فرانسه نیز محسوب می‌شود که به حقوق فردی و جمعی تمام طبقات اشاره دارد. مفاهیم مندرج در این اعلامیه، برگرفته از اصول فلسفی و سیاسی عصر روشنگری، چون فرد گرایی، قرار دارد اجتماعی و تفکیک قوا است. اعلامیه‌ی حقوق بشر و شهروندی فرانسه شامل ۱۷ ماده و آمیزه‌ای از ملاحضات مربوط به فرد و ملت است. آزادی عقیده و بیان افکار و عقیده از مواد مسلم این منشور است. از سوی دیگر این اعلامیه الهام بخش اساس حقوقی دموکراسی‌های آزاد در سراسر جهان است. این اعلامیه در سال‌های ۱۷۹۳ و ۱۷۹۴ در شعار: آزادی، برابری و برادری در جهان تبلور می‌یابد.

شاید بر همین اساس بود که فرانسوا اولاند رئیس جمهور فرانسه در مقابل موج محکومیت های نشریه‌ی شارلی ابدو در توهین به پیامبر اسلام که هم‌چنان از سوی برخی رهبران کشورهای اسلامی ادامه دارد، در جریان سفر به شهر تول، در جنوب فرانسه گفت: ما از این کشورها (کشورهایی که شاهد اعتراضات علیه نشریه‌ی شارلی ابدو بوده‌اند) در جنگ با تروریسم حمایت کرده‌ایم و من هم‌چنان می‌خواهم همبستگی خود با آن‌ها را نشان دهم اما در عین حال فرانسه اصول و ارزش‌هایی به ویژه در مسئله‌ی آزادی بیان دارد که برای آن احترام قائل است.

تراژدی شارلی ابدو و حضور ناقضان حقوق آزادی بیان

به نقل از اخبار منتشره، حدود ساعت ۱۱ و نیم صبح روز ۷ ژانویه دو برادر الجزایری تبار که در فرانسه به دنیا آمده بودند و فرانسوی محسوب می‌شدند، به همراه یکی از هم پیمانان‌شان که نقش راننده‌ی ماشین را در این حادثه‌ی تروریستی داشت، وارد دفتر هفته نامه‌ی شارلی ابدو، مجله‌ی چپ گرای فرانسوی که چهارشنبه‌ها در پاریس منتشر می‌شود، شدند و ابتدا سراغ استفان شربونیه، معروف به شارب سردبیر این هفته نامه و طراح کاریکاتور محمد، پیامبر اسلام را گرفتند و او را به گلوله بستند. در این حادثه‌ی تروریستی در روز اول ۱۲ نفر کشته شدند که چهار نفر از آنان از کارتونیست‌های بنام فرانسوی بودند. این رخداد، مرگ بارترین رخداد از زمان جنگ الجزایر در ۱۹۶۱ و بدترین حمله در زمان صلح فرانسه بوده است. بنابر ویدیوی آپلود شده در یوتیوب از لحظه‌ی تیراندازی، این افراد با فریاد “الله اکبر” اقدام به کشتن کارکنان این نشریه کردند و به گفته‌ی شاهدان با فریاد “ما انتقام پیامبرمان را گرفتیم” و “شارلی ابدو را کشتیم” محل را ترک کردند. دو برادر گروگانگیر به نام های سعید کواشی و شریف کواچی پس از گریختن از دفتر مجله، فردای آن روز به چاپخانه‌ای در شهر دمارتن (۳۵ کیلومتری شمال پاریس) پناه بردند و یک تن را به گروگان گرفتند، با یورش ماموران به چاپخانه دمارتن، برادران کواشی، کشته شدند و گروگان آن‌ها نیز آزاد شد. در این بین فردی دیگر به سوپرمارکت یهودی‌ها در نقطه‌ای دیگر از پاریس، حمله کرد و اقدام به گروگانگیری نمود. پس از این حمله‌ی تروریستی، گزارش‌هایی از حمله به چند مسجد و تعدادی از اماکن متعلق به مسلمانان در فرانسه منتشر شد و خبرگزاری فرانسه گزارش کرد که چند مسجد در دو شهر فرانسه هدف تهاجم افراد ناشناس قرار گرفت اما این حملات تلفاتی برجای نگذاشت. پس از این اتفاقات بود که تصویری از صف برخی رهبران کشورهای مختلف منتشر شد. نمایشی از حمایت دولتمردان کشورهای مختلف که همه‌ی آن‌ها مدعی شدند، من شارلی هستم. این در حالی است که برخی از این چهره‌های بنام خود ناقضان اصل آزادی بیان و رسانه در کشورشان هستند. در همین راستا گزارشگران بدون مرز همان روز بیانیه‌ای در این خصوص صادر کرد و ضمن ابراز انزجار از حضور این افراد در راهپیمایی تاریخی در پاریس گفت: بر چه اساسی نمایندگان رژیم‌های نابودگر آزادی مطبوعات برای ادای احترام به نشریه‌ی شارلی ابدو به پاریس آمده‌اند، در حالی که این نشریه همواره مدافع تند و تیزترین برداشت‌ها از آزادی بیان بوده است.

گزارشگران بدون مرز از حضور رهبران کشورهایی در راهپیمایی پاریس ابراز انزجار کرده است که در آن روزنامه‌نگاران و وبلاگ‌نویس‌ها به صورت سیستماتیک مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند. در این بیانیه از کشورهایی مانند مصر، روسیه، ترکیه و امارات متحده عربی نام برده شده و رتبه‌ی آن‌ها در فهرست آزادی مطبوعات در سال ۲۰۱۴ مورد توجه قرار داده شده است. سامح شکری، سرگی لاوروف و شیخ عبدالله بن‌زیاد آل‌نهیان وزرای خارجه مصر، روسیه و امارات و احمد داووداوغلو، نخست وزیر ترکیه در راهپیمایی پاریس شرکت کردند. کریستف دولوار، دبیر کل گزارشگران بدون مرز گفته است: ما باید همبستگی خود را با شارلی ابدو نشان دهیم بدون آن که هیچ شارلی دیگری در جهان از یاد برده شود. آقای دولوار هم‌چنین گفت: پذیرفتنی نیست که نمایندگان کشورهایی که صدای روزنامه‌نگاران را خاموش می‌کنند، با هدف بهره‌برداری از موج احساسات فعلی تلاش کنند که تصویر جهانی خود را بهبود بخشند و بعد از بازگشت به خانه، هم‌چنان سیاست‌های سرکوبگرانه‌ی خود را دنبال کنند.

آزادی بیان و مرز های دولتی

سیاستمداران دولتی همواره حواس شان به مرز آزادی بیان و رسانه، جمع است. آنان آزادی مطلق رسانه و بیان را تا جایی تاب می‌آورند که منافع شان به مخاطره نیافتد. در دانشنامه‌ی آزاد، ویکیپدیا در این خصوص آمده است: آزادی رسانه و مطبوعات همانند یک ضمانت نامه از جانب دولت‌ها به رسانه‌های عمومی، در مقابل مواجهه با روندهای محدود کننده‌ی ابراز نظر در جوامع، می‌باشد که حقوق قانونی رسانه‌ها و هم‌چنین مراجع رفع اختلاف بین رسانه‌ها و شاکیان را مشخص می‌کند. این حقوق در بسیاری از کشورها به صورت قانونی و در چهارچوب قوانین اساسی آن کشور تعبیه شده‌ است تا از آزادی مطبوعات حمایت به عمل بیاید. در رابطه با اطلاعات دولتی، هر کدام از دولت‌ها خود تصمیم می‌گیرند کدام منابع و مواد اطلاعاتی عمومی و یا حفاظت شده می‌باشند و نباید از جهت حساسیت عمومی و یا طبقه بندی شدگی، افشا گردد. بسیاری از دولت‌ها سعی در تسلط یافتن بر قوانین مهم و یا آزادی تبادل اطلاعات قانونی که برای تعریف حدود و ثقور علاقه‌ی بین‌المللی کاربرد دارند، هستند تا از این طریق دید جهانی را منحرف کنند.