ایده‌ی اینترنت طبقاتی که بعد از رفع فیلترشدن واتساپ مطرح شد، از کنترل شدیدتر اینترنت توسط حاکمیت خبر داد و جریان‌های مختلفی با اجرایی شدن این طرح مخالفت کردند. اولین‌بار این ‌ایده قبل از رفع فیلتر شدن واتساپ، توسط نماینده‌ی خواستار حکمرانی فضای مجازی، مطرح شد. آذرماه سال جاری، حسینعلی حاجی‌دلیگانی، نایب‌رئیس کمیسیون اصل نود مجلس، به‌طور رسمی از ایجاد سطح دسترسی (اینترنت طبقاتی) در طرح صیانت جدید خبر داد و مشخص شد اینترنت طبقاتی در نهایت در قالب این طرح اجرا خواهد شد. بر اساس گفته‌ی او، طرح صیانت جدید –که «نظام‌بخشی فضای مجازی» نام گرفته—، خواهان اعمال این سطوح دسترسی است. حاجی‌دلیگانی در این باره توضیح داد: «نام این طرح دیگر صیانت نیست و هنوز به صحن مجلس نیامده است. این طرح مشابه قوانین جوامع غربی است، یعنی به‌دنبال سطح‌بندی استفاده و دسترسی است، همان‌کاری که غربی‌ها انجام می‌دهند، اما ما بدتر از آن‌ها ر‌ها کرده‌ایم. این طرح تداخلی با رفع فیلترینگ ندارد و می‌تواند دسترسی‌ها را چارچوب‌مند کند». (۱)

وزیر علوم جرقه‌ای تازه به شایعه‌ی طبقاتی شدن اینترنت زد

طبقاتی‌شدن اینترنت، با اظهارات تازه‌ی وزیر علوم، دروازه‌ای تازه به موج اخبار و تحلیل‌های فضای مجازی باز کرد. این مقام مسئول، در تاریخ ۱۸ دی‌‌ماه ۱۴۰۳ در مصاحبه‌ای با خبرگزاری مهر با تیتر «خبر خوش»، اعلام کرد وزارت علوم با همکاری کمیته‌ی تعیین مصادیق محتوای مجرمانه مذاکراتی کرده و ‌امیدوار هستند مسدودی یوتیوب برای استادان دانشگاه و دانشجویان رفع شود. رسانه‌ها این موضوع را نشانه‌ی دیگری برای زنگ خطر اینترنت طبقاتی دانستند. (۲)

در واقع شورای عالی فضای مجازی در نظر دارد در نوبت بعدی رفع فیلترینگ، سراغ یوتیوب برود. طبق مصوبه‌ی احتمالی شورای عالی فضای مجازی که خبرگزاری مهر آن را منتشر کرده، برای دسترسی به یوتیوب، طبقه‌بندی اینترنت و یا ایجاد پوسته‌ی جدید برای این پلتفرم در نظر گرفته شده است. آن‌چه واضح است، استفاده از واژه‌ی «درگاه حکمرانی‌پذیر» در آن مصوبه احتمالی است که هنوز متن اصلی آن را منتشر نکرده‌اند. در همین خصوص، خبرگزاری مهر درباره‌ی مصوبه احتمالی شورای عالی فضای مجازی نوشته است: «مصوبه جلسه‌ی شورای عالی فضای مجازی، یازده اقدام را شامل می‌شود که موضوعاتی چون ارائه‌ی یوتیوب از طریق درگاه‌های حکمرانی‌پذیر، تصویب لایحه‌ی مقابله با اخبار جعلی در هیات دولت و اقدام به بررسی دو فوریت آن در مجلس، اجرایی‌سازی سند سیاست‌ها و الزامات تعرفه‌گذاری ترافیک شبکه و تسهیم درآمد و محتوا، ایجاد زیست بوم پایدار تولید محتوای مردمی در سکو‌های داخلی، تسهیل و ترغیب سرمایه‌گذاری برای ایجاد و تقویت سکو‌های متنوع محتوایی و خدماتی توسط نهاد‌های حاکمیتی، بخش خصوصی را در برمی‌گیرد». (۳)

از جمله مصوبات احتمالی دیگر این شورا که بر حدس و گمان طبقاتی کردن اینترنت دامن می‌زند، استفاده‌ی گسترده از پیام‌رسان‌های داخلی برای مراکز عمومی، ادارات و دستگاه‌ها است. طبق این مصوبه: «هم‌چنین ارائه‌ی خدمات نسخه‌نویسی الکترونیکی و پیامک تراکنش بانکی و بازوی ارتباطی دستگاه‌ها با ارباب رجوع، به‌صورت انحصاری در پیام‌رسان‌های داخلی منتخب و تصویب ممنوعیت استفاده‌ی رسمی دستگاه‌ها از سکو‌های خارجی و الزام به حضور در سکوی داخلی، بازبینی و متناسب‌سازی برخورد با مصادیق محتوای مجرمانه در سکو‌های داخلی و خارجی، اختصاص زیرساخت پردازشی و ذخیره‌سازی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتخب داخلی به میزان مورد نیاز برای یک سال آینده، مشارکت و مذاکره با سکو‌های خارجی با تاکید بر سکو‌های جدید و اصلاح تعرفه در جهت کاهش مصرف سکو‌های خارجی و پالایش‌شکن‌ها در کنار کاهش درآمد کارور از ترافیک خارجی نسبت به ترافیک داخلی از دیگر موضوعاتی است که در مرحله‌ی دوم برنامه اقدام تعریف شده است».(۴)

زمانی‌که طبقاتی کردن اینترنت مد نبود، اما در ایران اجرا شد

در سال ۱۴۰۱ در میان نامه‌هایی که از سوی نهاد‌های مختلف برای دریافت اینترنت بدون فیلتر به وزارت ارتباطات ارسال شد، درخواست دریافت اینترنت آزاد برای استادان دانشگاه‌ها مورد پذیرش قرار گرفت. در نامه‌ای که مرتضی فرخی، معاون حقوقی و امور مجلس وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در خصوص دسترسی اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها به اینترنت باز، به روسای دانشگاه‌ها، مراکز آموزش عالی، پژوهشی و فناوری ارسال کرد، آمده بود: با عنایت به مصوبه یکصد و بیست و نهمین جلسه‌ی کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، دستور فرمایید نسبت به تهیه‌ی لیست اعضای محترم هیات علمی آن موسسه، بر اساس فرم پیوست در قالب فایل اکسل جهت دسترسی به اینترنت باز برای استفاده از سکو‌ها و تارنما‌های بین‌المللی با محتوای علمی، آموزشی، پژوهشی و فناوری به قید فوریت جهت اقدامات بعدی به این معاونت ارسال فرمایید. این نامه که به محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم دولت سیزدهم، رونوشت شده بود، به مصوبه کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه ارجاع داده شده بود، موضوعی که باعث شد کارشناسان در آن زمان به این نتیجه برسند که نهادی که اینترنت بین‌المللی را به‌روی مردم بسته است، این امکان را فراهم کرده تا عده‌ی خاصی به اینترنت بدون فیلتر دسترسی داشته باشند».(۵)

تا نیمه‌ی سال ۱۴۰۲ و با تشدید فیلترینگ در کشور، موضوع «اینترنت طبقاتی» بارها در رسانه‌ها مطرح شد و هر بار واکنش‌های گسترده‌ای را به دنبال داشت. در این میان، دولت سیزدهم طرحی ارائه کرد که بر اساس آن، گروه‌هایی مانند فریلنسرها، گردشگران خارجی و استادان دانشگاه –بر خلاف عموم مردم— از دسترسی به اینترنت بدون فیلتر برخوردار شوند. این اقدام از سوی کارشناسان به‌عنوان تبعیض و ایجاد امتیاز ویژه برای گروه‌های خاصی از جامعه تعبیر شد. (۶)

وزیر علوم از طبقاتی شدن اینترنت پا پس کشید

بعد از رسانه‌ای شدن اظهارات اولیه‌ی آقای وزیر، وزیر علوم رفع فیلتر یوتیوب برای قشر خاصی از جامعه را رد کرد. حسین سیمایی صراف گفت: «کاربری یوتیوب عمدتاً آموزشی است، ما یک گزارش مستدل و مفصلی را از سهم یوتیوب در تحقیق، پژوهش و آموزش تهیه کرده و به کمیته‌ی تعیین مصادیق مجرمانه ارسال کرده‌ایم، خیلی ‌امیدواریم با توجه به مذاکراتی که انجام داده‌ایم حداقل برای اساتید و دانشجویان آموزش عالی از یوتیوب رفع مسدودی شود». (۷)

خبرگزاری دولت هم، به حمایت از او شایعات را ناروا خواند و نوشت: «با پیگیری اظهارات اخیر حسین سیمایی صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، مطلع شدیم وزارت علوم گزارشی مفصل و مستدل درباره‌ی سهم یوتیوب در تحقیق، پژوهش و آموزش تهیه و به کمیته‌ی تعیین مصادیق مجرمانه ارسال کرده و در حال رایزنی است تا این سکوی مجازی رفع فیلتر شود. بنابراین، برداشت حمایت وزیر علوم از «اینترنت طبقاتی» نارواست. موضوع نامه‌ی وزارت علوم و پیوست مطالعاتی آن به کمیته‌ی تعیین مصادیق مجرمانه، جلب نظر نهاد‌های ذیربط رفع فیلتر یوتیوب برای بهره‌گیری آموزشی از آن است، تا استادان و دانشجویان از مزایای دسترسی به این پلتفرم مهم بهره‌مند شوند. همزمان، وزارت علوم در حال مذاکره با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با هدف واگذاری اینترنت رایگان و با حجم بالا برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی است تا فرصت‌های دسترسی آن‌ها به ظرفیت‌های فضای مجازی را افرایش دهد». (۸)

وزیر ارتباطات هم تکذیب کرد

این اظهارات در حالی منتشر شد که علیرضا عبداللهی‌نژاد، مدیر روابط عمومی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ارتباطات، درباره‌ی این سخنان وزیر علوم، تاکید کرد: «این موضوع، یک توافق بین وزارت علوم و دادستانی مبتنی بر یک آیین‌نامه‌ی کارگروه تعیین مصادیق است و ارتباطی با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ندارد». او گفت: «تا آن‌جایی که اطلاع دارم این دسترسی مخصوص محیط‌های دانشگاهی و مراکز پژوهشی است. احتمالاً منظور جناب آقای دکتر سیمایی صراف، وزیر محترم علوم، از بردن نام وزارت ارتباطات، بحث رایگان کردن اینترنت در دانشگاه‌ها است». او تاکید کرد: «نظر وزارت ارتباطات را قبلاً آقای دکتر هاشمی، وزیر ارتباطات صریحاً اعلام کرده است». گفتنی است ستار هاشمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، اعلام کرده بود به هیچ عنوان این وزارتخانه اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد.(۹)

یک رایزنی مداوم و نامفهوم با پلتفرم‌های جهانی

در حالی‌که برای رفع فیلتر شدن یوتیوب خبر از رایزنی می‌دهند، نمایندگان مجلس به دنبال مجازات و شناخته‌شدن فیلترشکن فروش‌ها هستند. یکی از نمایندگان نیز درباره‌ی رفع فیلتر واتساپ گفته بود: شرکت متا با ایران بر سر مذاکره نشسته است. این در حالی است که ایران قبل از فیلترینگ گسترده‌ی تلگرام و اینستاگرام، مذاکره با پلتفرم‌های خارجی را به‌دلیل نبود قوانین عادلانه بیهوده دانسته بود. بعد از رفع فیلتر شدن واتساپ، مشخص شد «متا» مالک واتساپ، هیچ یک از شروط ایران را نپذیرفته بود، بلکه فقط قوانین واتساپ با قواعد مد نظر ایران همخوانی داشت.

پانوشت‌ها:

۱ – طرح صیانت جدید کلید خورد/ حاجی دلیگانی: نباید اجازه دهیم مردم به دره سقوط کنند، خبر آنلاین، ۴ آذرماه ۱۴۰۳.

۲ – خبر خوش وزیر علوم از پیگیری رفع فیلتر یوتیوب برای اساتید و دانشجویان، خبرگزاری مهر، ۱۸ دی‌ماه ۱۴۰۳.

۳ – طرح مرحله‌ای رفع فیلترینگ؛ از بازگشایی واتساپ تا شرط دسترسی به یوتیوب و تلگرام، خبرگزاری مهر، ۴ دی‌ماه ۱۴۰۳.

۴ – همان.

۵ – اینترنت بدون فیلتر برای اساتید دانشگاه فعال می‌شود، خبرگزاری مهر، ۴ بهمن‌ماه ۱۴۰۱.

۶ – ایجاد شکاف دیجیتال با ارائه اینترنت طبقاتی، دنیای اقتصاد، ۱۹ دی‌ماه ۱۴۰۳.

۷ – وزیر علوم: امیدواریم یوتیوب حداقل برای اساتید و دانشجویان رفع فیلتر شود، پایگاه خبری انتخاب، ۱۸ دی‌ماه ۱۴۰۳.

۸ – ماجرای حمایت وزیر علوم از رفع فیلتر یوتیوب چه بود؟، خبر آنلاین، ۱۹ دی‌ماه ۱۴۰۳.

۹ – وزارت ارتباطات مخالف اینترنت طبقاتی است؟، ایسنا، ۱۸ دی‌ماه ۱۴۰۳.