اخرین به روز رسانی:

ژانویهٔ ۲۸, ۲۰۲۵

بررسی تأثیر فیلترینگ بر خانواده‌های ایرانی: چالش‌ها، پیامدها و راهکارها/ مهدی عنبری

فضای مجازی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی کودکان، نوجوانان و خانواده‌های ایرانی تبدیل شده است. با این حال به نظر می‌رسد سیاست‌های فیلترینگ در ایران طی دهه‌های گذشته به جای حمایت از خانواده‌ها، چالش‌هایی را نیز ایجاد کرده است.

فضای مجازی به یکی از ارکان اصلی زندگی روزمره‌ی انسان‌ها، به‌ویژه کودکان و نوجوانان تبدیل شده است. این فضا بستر وسیعی برای آموزش، تعاملات اجتماعی و سرگرمی فراهم و به توسعه مهارت‌ها و خلاقیت نسل‌های جدید کمک شایانی می‌کند. (۱) با این حال در ایران سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ی فیلترینگ و محدودیت‌های شدید در دسترسی به اینترنت، اثرات منفی قابل‌توجهی بر زندگی خانواده‌ها و تربیت فرزندان گذاشته است. (۲)

فیلترینگ در ایران با هدف حفظ ارزش‌ها و جلوگیری از دسترسی به محتوای نامناسب، به‌صورت گسترده اجرا شده است. اما اجرای این سیاست‌ها به دلیل عدم انعطاف و رویکردهای ناکارآمد، پیامدهای ناخواسته‌ای به همراه داشته است. کاهش دسترسی به منابع علمی و آموزشی معتبر (۳)، تضعیف مهارت‌های دیجیتال (۴)، تقویت نارضایتی اجتماعی و تشدید شکاف بین نسل‌ها از جمله چالش‌هایی است که خانواده‌ها با آن مواجه هستند. این محدودیت‌ها نه تنها فرصت‌های یادگیری و رشد کودکان را محدود کرده، بلکه والدین را نیز در تربیت آگاهانه‌ی فرزندان با دشواری‌هایی روبه‌رو ساخته است.

علاوه بر این، استفاده‌ی کودکان و نوجوانان از ابزارهای دور زدن فیلترینگ مانند فیلترشکن‌ها، اعتماد به قوانین را کاهش داده و آن‌ها را در معرض خطرات امنیتی و محتوای نامناسب قرار داده است. (۵) چنین وضعیتی، بازبینی سیاست‌های فیلترینگ و اتخاذ رویکردهای هوشمندانه‌تر و متوازن‌تر را بیش از پیش ضروری می‌سازد. این مطالعه با رویکردی انتقادی، تاثیرات فیلترینگ بر مهارت‌های دیجیتال، روابط خانوادگی و رفتار کودکان را بررسی کرده و با بهره‌گیری از مفاهیم نظری مانند شکاف نسل‌ها و سواد دیجیتال، پیشنهاداتی کاربردی ارائه می‌کند.

 

سواد دیجیتال: اهمیت و نقش آن در خانواده‌ها

سواد دیجیتال به معنای توانایی استفاده‌ی آگاهانه، ایمن و اخلاقی از فناوری‌های دیجیتال است و نقشی کلیدی در تربیت کودکان و نوجوانان ایفا می‌کند. این مفهوم شامل مهارت‌هایی نظیر ارزیابی اطلاعات، تعامل مسئولانه در فضای مجازی، و شناسایی محتوای مناسب می‌شود. (۱) در سطح بین‌المللی، آموزش سواد دیجیتال به عنوان راهکاری برای کاهش شکاف‌های فرهنگی و اجتماعی و ارتقای مشارکت دیجیتال مطرح شده است. (۶) در ایران، با وجود گسترش استفاده از فناوری‌های دیجیتال، برنامه‌ریزی جامع و متمرکزی برای ارتقای سواد دیجیتال وجود ندارد و این کمبود تاثیرات فیلترینگ را تشدید کرده است. (۲)

 

فیلترینگ هوشمند: رویکردی جایگزین

فیلترینگ هوشمند به معنای استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای کنترل محتوای اینترنتی است؛ به گونه‌ای که ضمن حفظ امنیت کاربران، دسترسی به منابع آموزشی و علمی محدود نشود. در برخی کشورها مانند استرالیا و کره جنوبی، این روش به عنوان یک ابزار موثر برای مدیریت محتوا و کاهش اثرات منفی فیلترینگ اجرا شده است. (۳) در ایران استفاده از فیلترینگ گسترده و غیردقیق باعث محدودیت دسترسی به منابع معتبر و افزایش نارضایتی عمومی شده است. (۵) مطالعات نشان می‌دهند که اجرای فیلترینگ هوشمند می‌تواند نه تنها دسترسی ایمن‌تری ایجاد کند، بلکه تعامل خانواده‌ها با فناوری را بهبود بخشد. (۴)

 

شکاف نسل‌ها: تاثیر فیلترینگ بر روابط میان‌نسلی

یکی از پیامدهای مهم فیلترینگ در ایران، تشدید شکاف میان نسل‌ها است. نوجوانان که تسلط بیش‌تری بر فناوری‌های دیجیتال دارند، اغلب از ابزارهایی نظیر فیلترشکن‌ها برای دور زدن محدودیت‌ها استفاده می‌کنند. این مسئله باعث کاهش اعتماد میان والدین و فرزندان و تقویت حس بیگانگی میان نسل‌ها شده است. (۸) تحقیقات نشان می‌دهند که تعامل سازنده و گفت‌وگوی باز میان والدین و فرزندان درباره فضای مجازی می‌تواند به کاهش این شکاف کمک کند. (۶)

مطالعات داخلی در ایران اغلب به پیامدهای اجتماعی و روان‌شناختی فیلترینگ اشاره دارند. برای مثال، پژوهش رحیمی و بیات (۲) نشان می‌دهد که سیاست‌های محدودکننده‌ی اینترنت در ایران، دسترسی به منابع آموزشی را محدود کرده و فرصت یادگیری را برای کودکان کاهش داده است. در سطح بین‌المللی، پژوهش‌های متعددی بر اهمیت سواد دیجیتال و مدیریت هوشمند اینترنت تاکید کرده‌اند. پژوهش ژائو و همکاران (۳) نشان داد که رویکردهای هوشمندانه‌تر در مدیریت اینترنت، تاثیرات مثبتی بر یادگیری و ارتباطات اجتماعی دارد.

طی سال‌های گذشته، سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌ی اینترنت و فضای مجازی عمدتاً مبتنی بر کنترل و محدودسازی دسترسی بوده است. این رویکرد نه‌تنها به اهداف اولیه‌ی خود در محافظت از ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی نرسیده، بلکه پیامدهای نامطلوبی برای خانواده‌ها، کودکان و جامعه به‌طور کلی به همراه داشته است. بررسی سیاست‌های فیلترینگ در ایران نشان می‌دهد که تمرکز شدید بر ممنوعیت و مسدودسازی محتوا به جای آموزش و ارتقای سواد دیجیتال منجر به تقویت استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ شده است. (۹)

این سیاست‌ها بیش‌تر به تقابل میان نسل‌ها دامن زده و باعث کاهش اعتماد میان والدین و فرزندان شده است. به علاوه، عدم شفافیت در نحوه‌ی اعمال فیلترینگ و نبود استانداردهای روشن، انتقادات داخلی و بین‌المللی را به همراه داشته است. (۱۰)

بررسی‌های نگارنده‌ی این مقاله نشان می‌دهد که خانواده‌های ایرانی در اثر فیلترینگ و محدودیت‌های ناشی از آن با مشکلاتی به شرح ذیل روبه‌رو هستند:

۱. تاثیرات منفی بر مهارت‌های دیجیتال

یکی از پیامدهای عمده‌ی فیلترینگ گسترده، کاهش فرصت یادگیری مهارت‌های دیجیتال در کودکان و نوجوانان است.

محدودیت در دسترسی به منابع آموزشی آنلاین: فیلترینگ باعث مسدود شدن بسیاری از منابع آموزشی می‌شود که می‌تواند تاثیر منفی بر توسعه مهارت‌های دیجیتال داشته باشد. (۱)

ترس از استفاده اینترنت: والدینی که نگران مواجهه فرزندانشان با محتوای نامناسب هستند، اغلب به محدود کردن دسترسی اقدام می‌کنند، که این خود به کاهش مهارت‌های تکنولوژیکی منجر می‌شود. (۱۱)

وابستگی به فیلترشکن‌ها: کودکان برای دور زدن فیلترینگ از ابزارهای غیرقانونی استفاده می‌کنند که این رفتار باعث تضعیف یادگیری استفاده اخلاقی و موثر از اینترنت می‌شود. (۱۲)

۲. تاثیرات بر روابط خانوادگی

یکی دیگر از نتایج فیلترینگ تاثیرات گسترده‌ آن بر تعاملات خانوادگی است.

ایجاد شکاف میان نسل‌ها: نسل جوان، که تسلط بیش‌تری بر فناوری دارد، اغلب راه‌های دور زدن فیلترینگ را یاد می‌گیرد و این امر باعث کاهش درک متقابل میان نسل‌ها می‌شود. (۷)

افزایش تنش‌های خانوادگی: نگرانی‌های والدین در مورد استفاده از اینترنت و ابزارهای دور زدن فیلترینگ باعث افزایش تنش در خانواده می‌شود. (۱۳)

کاهش اعتماد متقابل: رفتارهای پنهانی کودکان در استفاده از ابزارهای غیرقانونی باعث کاهش اعتماد والدین به فرزندان می‌شود. (۱۴)

۳. تاثیرات بر رفتار کودکان و نوجوانان

فیلترینگ گسترده تاثیرات رفتاری زیادی بر کودکان و نوجوانان داشته است.

ترغیب به رفتارهای ناهنجار: محدودیت‌های شدید ممکن است کودکان را به سمت استفاده از روش‌های غیرقانونی سوق دهد. (۱۵)

افزایش کنجکاوی نسبت به محتوای نامناسب: مسدودسازی محتوا ممکن است کنجکاوی کودکان را نسبت به محتوای ممنوع افزایش دهد. (۱۶)

کاهش فرصت‌های تفریحی و اجتماعی: محدود کردن پلتفرم‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین می‌تواند فرصت‌های تعاملات اجتماعی را کاهش دهد و منجر به انزوای اجتماعی شود. (۱۷)

 

پیشنهادات و راهکارهایی برای خانواده‌های ایرانی

۱. آموزش سواد دیجیتال

برگزاری دوره‌های آموزشی برای والدین و کودکان درباره‌ی نحوه‌ی استفاده‌ی ایمن و مفید از اینترنت می‌تواند شکاف‌های موجود را کاهش دهد. این دوره‌ها باید به‌صورت عملی و با استفاده از مثال‌های واقعی برگزار شوند.

۲. توسعه فیلترینگ هوشمند

به جای رویکردهای گسترده و غیرهدفمند، استفاده از فیلترینگ هوشمند می‌تواند دسترسی کودکان به محتوای مناسب را تضمین و از محدودیت‌های غیرضروری جلوگیری کند.

۳. تقویت تعامل میان والدین و فرزندان

ایجاد گفت‌وگوهای باز و صمیمانه درباره‌ی چالش‌های فضای مجازی می‌تواند اعتماد میان والدین و فرزندان را تقویت و به کاهش تنش‌های خانوادگی کمک کند.

۴. تولید محتوای داخلی با کیفیت

سرمایه‌گذاری در تولید محتوای داخلی، شامل بازی‌ها، فیلم‌ها و منابع آموزشی، می‌تواند نیازهای کودکان و نوجوانان را برآورده کند و وابستگی به منابع خارجی را کاهش دهد.

۵. شفافیت در سیاست‌گذاری

دولت باید با شفاف‌سازی در سیاست‌های مربوط به فضای مجازی و ارائه‌ی توضیحات منطقی درباره‌ی دلایل فیلترینگ، اعتماد عمومی را جلب کند و از سوئاستفاده از ابزارهای محدودسازی جلوگیری کند.

 

موخره

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که سیاست‌های فیلترینگ گسترده در ایران طی چهار دهه‌ی گذشته، به جای حمایت از خانواده‌ها، پیامدهای منفی متعددی از جمله تضعیف مهارت‌های دیجیتال، تشدید شکاف نسلی، کاهش تعاملات سالم خانوادگی و افزایش رفتارهای ناهنجار را به همراه داشته است. با مقایسه‌ی این وضعیت با تجربیات بین‌المللی، مشخص می‌شود که مواردی اعم از آموزش سواد دیجیتال و تقویت تعاملات خانواده می‌تواند جایگزین رویکردهای محدودکننده شود. بازنگری در سیاست‌ها و مشارکت متخصصان تربیتی و روان‌شناختی در تدوین قوانین فضای مجازی، برای ایجاد تعادل میان امنیت و آزادی دسترسی، ضرورتی انکارناپذیر است.

پانوشت‌ها:
1- Livingstone, S., Stoilova, M., & Nandagiri, R. (2018). Children’s data and privacy online: Growing up in a digital age. London School of Economics and Political Science.
2- Rahimi, F., & Bayat, S. (2022). Internet censorship in Iran: Impacts on youth and education. Journal of Information Policy, 12(1), 45–62.
3- Zhao, Y., Pinto, S., & Leurs, K. (2020). Internet governance and its implications for education and society. International Journal of Educational Technology, 36(4), 245–260.
4- UNICEF. (2021). The digital divide: Impacts on children’s learning and well-being. UNICEF Report. Retrieved from https://www.unicef.org
5- Byrne, J., Kardefelt-Winther, D., Livingstone, S., & Stoilova, M. (2019). Global Kids Online: Comparative report. UNICEF Office of Research. Retrieved from https://www.unicef.org
6- UNESCO. (2021). Digital literacy: Preparing learners for a digital world. UNESCO Report. Retrieved from https://www.unesco.org
7- Zhao, Y., Wang, S., Tang, J., & Yu, M. (2019). How do parental control strategies influence children’s internet use? Computers in Human Behavior, 100(1), 343–355.
8- Livingstone, S., Davidson, J., Bryce, J., Batool, S., Haughton, C., & Nandi, A. (2017). Children’s online activities, risks and safety. London School of Economics and Political Science.
9- Amini, S., Rahimi, R., & Haghshenas, M. (2021). Challenges of internet filtering in Iran: A sociological perspective. Iranian Journal of Communication Studies, 17(3), 45–67.
10- Rahimi, R., & Haghshenas, M. (2018). The social consequences of internet censorship in Iran: Perspectives from families. Iranian Journal of Sociology, 14(2), 29–54.
11- Helsper, E. J., & Eynon, R. (2013). Digital natives: Where is the evidence? British Educational Research Journal, 36(3), 503–520.
12- Van Deursen, A., & van Dijk, J. A. G. M. (2014). The digital divide shifts to differences in usage. New Media & Society, 16(3), 507–526.
13- Steinberg, L. (2014). Age of opportunity: Lessons from the new science of adolescence. Houghton Mifflin Harcourt.
14- Livingstone, S., Davidson, J., Bryce, J., Batool, S., Haughton, C., & Nandi, A. (2017). Children’s online activities, risks and safety. London School of Economics and Political Science.
15- Byrne, J., Kardefelt-Winther, D., Livingstone, S., & Stoilova, M. (2016). Global Kids Online: Researching children’s rights in the digital age. UNICEF Office of Research-Innocenti.
16- Boyd, D. (2014). It’s complicated: The social lives of networked teens. Yale University Press.
17- Kardefelt-Winther, D. (2017). How does the time children spend using digital technology impact their mental well-being, social relationships, and physical activity? UNICEF Office of Research-Innocenti.
توسط: مهدی عنبری
ژانویه 20, 2025

برچسب ها

اینترنت خانواده خط صلح خط صلح 165 سواد دیجیتالی شکاف نسلی فیلترشکن فیلترینگ هوشمند کودکان ماهنامه خط صلح مهدی عنبری والدین وی پی ان