بر اساس آمارها در ایران حدود ۷۰ باغ وحش وجود دارد که تنها ۴۴ مورد از آن‌‌ها تاکنون رتبه‌بندی شده‌اند. این ارزیابی‌ها نشان می‌دهند که شرایط اکثر باغ وحش‌های ایران به‌مراتب پایین‌تر از استانداردهای ملی و بین‌المللی است. معیارهای اصلی رتبه‌بندی باغ وحش‌ها شامل اصولی مانند تغذیه‌ی صحیح، شرایط بهداشتی مناسب، اندازه و نوع قفس‌ها و فراهم‌آوردن فضایی متناسب با نیازهای هر گونه است. با‌این‌حال، بسیاری از این مراکز فاقد زیرساخت‌های ضروری و محیط زیستی مناسب برای رفاه حیوانات هستند.

کمبود بودجه، فقدان نیروی متخصص و نبود سیاست‌های کارآمد و پایدار از جمله عواملی هستند که مشکلات مدیریت این مراکز را تشدید کرده‌ است. یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها، کمبود دامپزشکان و کارشناسان باتجربه برای تامین نیازهای تغذیه‌ای و درمانی حیوانات است که به وخامت بیش‌تر شرایط کمک می‌کند.

معاون محیط زیست طبیعی سازمان محیط زیست ایران اذعان کرده که «هیچ باغ وحشی در ایران شرایط عالی و امتیاز بالا ندارد» و وضعیت بحرانی موجود، از تلف‌شدن مکرر حیوانات در این مراکز حکایت دارد. این مشکل مزمن طی سال‌های اخیر با وجود تلاش‌های دولت‌های مختلف برای بهبود وضعیت باغ وحش‌ها هم‌چنان ادامه داشته و نتایج چندانی از این اقدامات حاصل نشده است.

یکی از نمونه‌های شاخص در این زمینه، باغ وحش صفادشت است که سال‌هاست گزارش‌هایی از وضعیت نامناسب آن منتشر می‌شود، اما هم‌چنان هیچ رسیدگی موثری به آن صورت نگرفته است. این باغ وحش که در شهرستان ملارد، در فاصله‌ی ۵۰ کیلومتری تهران قرار دارد، میزبان بیش از ۸۰۰ جانور از صدگونه‌ی مختلف از جمله گوشت‌خواران، علف‌خواران، خزندگان، پرندگان و آبزیان است. حتی گونه‌های کمیابی هم‌چون زرافه‌ی آفریقایی نیز در این مجموعه نگهداری می‌شدند. بااین‌وجود، شرایط این باغ وحش به حدی بحرانی است که در بازه‌ی زمانی ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱، دست‌کم ۸۷ جانور در آن جان باخته‌اند و آخرین گزارش از تلف‌شدن توله‌شیری به نام مارال خبر می‌دهد. با وجود این شرایط و مرگ و میر بالا، فشارهای سیاسی باعث ادامه‌ی فعالیت این باغ وحش شده و حتی مسدود‌کردن آن نیز با مشکلات زیادی همراه است.

اخیراً «علیرضا شرفی»، مدیر باغ وحش صفادشت در گفتگو با رسانه‌ها از پلمب این باغ وحش و جلوگیری از حضورش در باغ وحش به علت تصرف عدوانی خبر داده است. این پلمب در حالی صورت گرفته که حیوانات باغ وحش صفادشت کماکان در این محل قرار دارند و بایستی تحت رسیدگی قرار گیرند. خط صلح در گفتگو با علیرضا شرفی، سعی کرده که به برخی مشکلات این باغ وحش بپردازد.

انتقال اژدهای ریش‌دار به باغ وحش صفادشت با اسنپ توسط سازمان حفاظت محیط زیست

مدیر و موسس باغ وحش صفادشت در گفتگو با خط صلح اظهار داشت: «مشکل اصلی ما باغ وحش‌داران، سازمان محیط زیست است. این سازمان به جای حمایت از ما، نقش رقیب را ایفا می‌کند و وظیفه‌ی خود را مقابله با باغ وحش‌ها می‌داند. این رفتار بیش‌تر نوعی فرافکنی است تا از انتقادها نسبت به خودشان جلوگیری کنند.»

او در ادامه افزود: «ممکن است مشکلاتی وجود داشته باشد، اما باغ وحش‌ها به حمایت محیط زیست نیاز دارند تا این مشکلات رفع شود. بااین‌حال، خود محیط زیست نیز از مشکلات زیادی رنج می‌برد.» او به نمونه‌ای از این مشکلات اشاره کرد و گفت: «مدتی پیش، سازمان محیط زیست ۱۸ بیردد دراگون ]اژدهای ریش‌دار[ را با تاکسی اسنپ به باغ وحش فرستاد. این حیوانات باید تحت شرایط خاصی منتقل می‌شدند، اما به دلیل انتقال نامناسب و سرمای هوا همه‌ی آن‌‌ها تلف شدند.»

علیرضا شرفی درباره‌ی باغ وحش صفادشت توضیح داد: «این باغ وحش در سال ۱۳۹۴ تاسیس شد. مکان آن، پیش‌تر چاله‌ی زباله‌ی شهرداری بود که با صرف هزینه‌ای زیاد به باغ وحش تبدیل شد و حیوانات بسیاری در آن برای منطقه‌ی محروم جمع‌آوری و نگهداری می‌شدند.»

بحران مرگ حیوانات در باغ وحش صفادشت

علیرضا شرفی درباره‌ی خبر تلف‌شدن ۸۷ جانور در باغ وحش صفادشت مدعی شد: «این آمارها درست نیست. ما مواردی از مرگ حیوانات داشته‌ایم، اما در بسیاری از موارد مقصر ما نبودیم. حیواناتی که وارد می‌کنیم، گاهی به دلایل مختلف تلف می‌شوند. پس‌ازاین‌که باغ وحش رونق گرفت، شهرداری صفادشت  طی یک صورت‌جلسه اعلام کرد که ملک به مدیر باغ وحش واگذار می‌شود. اما مدتی بعد مشخص شد که برخلاف وعده، این ملک به ارزش ۱۰۰ میلیارد تومان، با قیمتی حدود ۲۵ میلیارد تومان، یعنی چهار برابر کم‌تر از ارزش واقعی، به فردی به نام حمیدرضا صمدی واگذار شده است. صمدی یکی از شرکای شرکت‌های بزرگی مانند ایران‌خودرو، گروه بهمن و غیره است.»

او با اشاره به تلف‌‌شدن حیوانات وارداتی گفت: «هر حیوانی که تلف شده، علت خاصی داشته است. به‌عنوان‌مثال، ببری که از  هلند وارد کردیم، بیمار بود. کشورهای اروپایی اغلب حیوانات بیمار یا دارای مشکلات خاص ژنتیکی را به کشورهای جهان سوم می‌فرستند، بدون آن‌که اطلاعات دقیقی به خریدار بدهند. ببر سفیدی که به ما اهدا شد، بیمار بود.»

شرفی ادامه داد: «واردکردن برخی حیوانات برای ما اقتصادی‌تر است. مثلاً می‌توانیم با ۵ تا ۱۰ هزار دلار حیواناتی را وارد کنیم اما اگر بخواهیم حیوانی بخریم که از نظر ژنتیک و کیفیت بهترین باشد هزینه‌ی آن حداقل ۵۰ هزار دلار است، به‌علاوه هزینه‌های حمل‌ونقل و درمان در این شرایط برای باغ‌ وحش‌هایی که اغلب زیان‌ده هستند، منطقی‌ نیست.»

مدیر باغ وحش صفادشت هم‌چنین توضیح داد که در آفریقا برای حیوانات مجوز کشتار صادر می‌شود؛ اما شرکت‌هایی با استفاده از این مجوز، حیوانات را زنده‌گیری می‌کنند و به دیگر کشورها صادر می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، سه زرافه‌ای که به ایران وارد شدند، در سن ۱۸ تا ۲۴ ماهگی با هلیکوپتر زنده‌گیری شده بودند و به همین دلیل صدمه دیده بودند.

او درباره‌ی مرگ گورخرها گفت: «این گورخرها از بلغارستان وارد شدند، اما به دلیل شرایط نامناسب گمرک و بی‌توجهی محیط زیست، دچار مشکلات جدی شدند. با وجود نامه‌نگاری و درخواست کمک از محیط زیست، آن‌‌ها نه‌تنها کمکی نکردند، بلکه باغ وحش را مقصر اعلام کردند. حیوانات ده روز در گمرک در محیطی نامناسب نگهداری شدند و زمانی که به باغ وحش رسیدند، دو گورخر تلف شدند. گورخر سوم نیز به باغ وحش کرمان منتقل شد.»

تضادهای مدیریتی و تناقض در گزارش‌ها

در ابتدای امسال معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست خبر داده که ۲۵ باغ وحش از ۷۰ باغ وحش ایران رتبه‌بندی شدند. در مهر ۱۴۰۳، مدیرکل حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان محیط زیست اعلام کرد که تنها ۴۴ باغ وحش از ۷۰ باغ وحش ایران رتبه‌بندی شده‌اند. بااین‌حال، یک ماه بعد رئیس اداره‌ی حفاظت و مدیریت حیات وحش تهران از پایان‌یافتن رتبه‌بندی تمام باغ وحش‌های کشور با استفاده از ۷۰ شاخص خبر داد. این درحالیست که برخی از رسانه‌ها از پایان‌نیافتن رتبه‌بندی خبر می‌د‌هند. این تناقض‌ها نشان‌دهنده‌ی مشکلات ساختاری در سیستم مدیریت و نظارت بر باغ وحش‌ها و تاکیدی بر ضعف در سیاست‌گذاری و اجرای قوانین است. نتیجه‌ی این ناهماهنگی‌ها، ادامه‌ی وضعیت وخیم باغ وحش‌ها و عدم رسیدگی به شرایط زیستی حیوانات است که موجب افزایش تلفات و کاهش کیفیت زندگی آن‌‌ها شده است.

محیط زیست یا محل رانت

محیط زیست ایران از مشکلات بسیاری رنج می‌برد، اما مقام‌های ناظر در این حوزه تنها به سیاست‌ دولت‌های خود توجه دارند و هیچ تلاشی برای رهایی از این مشکلات نمی‌کنند. به‌عنوان مثال سدسازی‌های بسیار که برای محیط زیست زیان‌آور است، اما سازمان محیط زیست تنها در چند مورد از این سدسازی‌ها دخالت کرده؛ با وجود این‌که به ضرر و زیان زیست‌بومی آن‌‌ها واقف بوده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس چندی پیش گزارشی با عنوان «رویه‌ها و مصادیق فساد در حوزه‌ی محیط زیست» منتشر کرد و به‌طور دقیق به تعارض میان منافع سازمانی و وظیفه اشاره نمود و این سازمان را پر از رانت نامید. (۱)

در این گزارش به‌ صراحت آمده است: «فساد پدیده‌ی مخرب و مهلکی است که ساختار‌های اجتماعی را در کلیه‌ی سطوح به‌شدت تهدید می‌کند. ازاین‌رو مقابله با فساد به یکی از دغدغه‌های اصلی تمام کشور‌ها و سازمان‌‌های بین‌المللی تبدیل شده است. وجود فساد از عوامل کلیدی تخریب محیط زیست در کشور قلمداد می‌شود. تعارض منافع بین سازمانی، تعارض درآمد و وظیفه، اشتغال هم‌زمان، انگیزه‌های سلیقه‌ای و قومیتی و رانت اطلاعاتی یا رانت حمایتی را می‌توان به‌عنوان بستر‌ها و رویه‌های فسادزا در حوزه‌ی محیط زیست کشور نام برد.»

فساد در محیط زیست و سازمان‌‌های محیط زیستی به حدی است که این سازمان برای برخی از آقازاده‌ها مجوز باغ وحش خصوصی در منزل با دریافت مبلغ بالا صادر می‌کند؛ درحالی‌که این رویه سبب کشتار بی‌رویه‌ی حیوانات شده است.

مشکلات سیستماتیک و تاثیرات منفی بر حیوانات

باغ وحش‌های ایران با بحران‌‌های متعددی مانند تلفات بالای حیوانات، سوئتغذیه، فقدان استانداردهای زیست‌محیطی و مشکلات مربوط به قاچاق حیوانات دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این مشکلات به‌خصوص از دیدگاه مدافعان حقوق حیوانات، وضعیت این مراکز را به شرایطی تبدیل کرده که حیوانات را در محیطی غیرانسانی و طاقت‌فرسا گرفتار کرده است.

۱- تغذیه‌ی ناکافی و شرایط غیراستاندارد قفس‌ها

تغذیه‌ی مناسب حیوانات یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ سلامت آن‌‌ها در اسارت است. در بسیاری از باغ وحش‌های ایران، حیوانات به دلیل کمبود منابع و عدم وجود برنامه‌ی غذایی مناسب دچار سوئتغذیه می‌شوند. برای مثال، در باغ وحش صفادشت گزارش شده که بعضی از حیوانات با جیره‌ی غذایی ناکافی و نامناسب روبه‌رو هستند. این شرایط نه‌تنها باعث تضعیف سیستم ایمنی حیوانات می‌شود، بلکه می‌تواند منجر به مرگ آن‌‌ها شود.

هم‌چنین بسیاری از قفس‌های باغ وحش‌های ایران کوچک و غیراستاندارد هستند و با نیازهای طبیعی حیوانات سازگار نیستند. حیوانات وحشی نیازمند فضاهای وسیع و محیط‌های شبیه‌سازی‌شده‌ی طبیعی هستند تا بتوانند رفتارهای طبیعی خود را بروز دهند، درحالی‌که بسیاری از قفس‌ها در باغ‌ وحش‌های کشور به قدری محدودند که حیوانات مجبورند ساعت‌های طولانی در فضای کوچک و بدون تحرک سپری کنند. این شرایط باعث افزایش استرس، افسردگی و حتی پرخاشگری در حیوانات می‌شود.

۲- شرایط بهداشتی ضعیف و شیوع بیماری‌ها

یکی از مشکلات بزرگ باغ وحش‌های ایران، شرایط بهداشتی ضعیف است. نبود بهداشت مناسب و عدم مدیریت پسماندها منجر به شیوع بیماری‌های مختلف بین حیوانات می‌شود. حیوانات در باغ وحش‌ها باید تحت نظارت دقیق دامپزشکان قرار گیرند، اما در بسیاری از این مراکز امکانات لازم برای مراقبت‌های بهداشتی و درمانی وجود ندارد. این مسئله باعث می‌شود که بیماری‌های عفونی و ویروسی به‌سرعت در بین حیوانات پخش شود و منجر به مرگ‌های دسته‌جمعی آن‌‌ها گردد.

۳- قاچاق حیوانات و تهدیدات دیگر

یکی از مسائل دیگر که باغ وحش‌های ایران را تهدید می‌کند، قاچاق حیوانات و تجارت غیرقانونی آن‌‌ها است. برخی از باغ وحش‌ها به‌طور غیرقانونی حیوانات کمیاب و در‌خطر انقراض را از بازار سیاه تهیه می‌کنند و به دلیل ناتوانی در تامین نیازهای آن‌‌ها، شرایط زندگی آن‌‌ها را به‌طورجدی به خطر می‌اندازند. این مسئله نه‌تنها به سلامت حیوانات آسیب می‌زند بلکه می‌تواند اکوسیستم طبیعی ایران را نیز تهدید کند.

راهکارها و پیشنهادها

در مواجهه با بحران کنونی، سازمان محیط زیست و مدیران باغ وحش‌ها نیازمند انجام اقداماتی فوری و پایدار هستند. برخی از راهکارهایی که می‌تواند وضعیت را بهبود بخشد شامل موارد زیر است:

• اصلاحات ساختاری و سیاست‌گذاری شفاف و دور از فساد سازمان‌‌های مرتبط با محیط زیست: نیاز است که سیاست‌گذاری‌های مشخص و جامعی برای بهبود وضعیت باغ وحش‌ها تدوین شود که شامل معیارهای یکسان برای مدیریت و ارزیابی باغ وحش‌ها باشد. هم‌چنین باید از تناقض‌گویی‌ها و گزارش‌های نامنسجم پرهیز شود.
• تامین بودجه و نیروی انسانی متخصص: دولت باید بودجه‌ی کافی برای تامین نیازهای حیوانات و نگهداری بهتر از آن‌‌ها در نظر بگیرد. هم‌چنین استخدام دامپزشکان و پرسنل مجرب و آموزش‌دیده ضروری است تا بتوانند برنامه‌های تغذیه و درمانی مناسبی برای حیوانات ارائه دهند.
• بازسازی قفس‌ها و بهبود فضای زیستی: قفس‌ها و محیط‌های نگهداری حیوانات باید مطابق با استانداردهای بین‌المللی طراحی و بازسازی شوند تا شرایط زندگی طبیعی‌تر و بهتری برای آن‌‌ها فراهم شود.
• تشدید قوانین برای جلوگیری از قاچاق و تجارت غیرقانونی: دولت باید قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای مقابله با قاچاق حیوانات و واردات غیرقانونی آن‌‌ها به باغ وحش‌ها وضع کند و نظارت‌ها را افزایش دهد.
• آموزش عمومی و افزایش آگاهی: با اطلاع‌رسانی به مردم در مورد حقوق حیوانات و شرایط نامناسب باغ وحش‌ها، می‌توان حساسیت اجتماعی نسبت به این موضوع را افزایش داد و برای بهبود وضعیت، فشار بیشتری بر مسئولان وارد کرد.

موخره

شرایط باغ وحش‌های ایران نشان‌دهنده‌ی یک بحران زیست‌محیطی و مدیریتی است که نیازمند توجه فوری و جدی است. با وجود تمام مشکلات و بحران‌‌ها، اقدامات حمایتی و نظارتی برای حفظ حقوق حیوانات و ایجاد محیطی امن و مناسب برای آن‌‌ها ضروری به نظر می‌رسد.

در نهایت، باغ وحش‌ها نه‌تنها باید محلی برای نگهداری و حفاظت از حیوانات باشند، بلکه می‌توانند به مراکز آموزشی و تحقیقاتی برای آشنایی عموم مردم با گونه‌های حیوانی و حفظ زیست‌بوم‌ تبدیل شوند.

پانوشت:

۱- «رویه‌ها و مصادیق فساد در حوزه‌ی محیط زیست»، مرکز پژوهش‌های مجلس، ۲۹ آبان‌ماه ۱۴۰۲.