«باغ وحش» را نخستین‌بار ناصرالدین شاه قاجار برایمان از «فرنگ» به سوغات آورد. شاه وقتی به فرنگ می‌رفت، تماشای باغ وحش یکی از برنامه‌های موردعلاقه‌‌اش بود. در این خصوص، شاه قاجاری در خاطراتش به جداسازی وحوش در قفس‌های مجزا در باغ وحش اشاره می‌کند. او با توصیف شرایط نگهداری حیوانات می‌گوید: یک جفت نر و ماده و یک بچه اسب آبی، یک میمون بسیار بزرگ و کریه المنظر، یک شیر و روباه بحری، فیل، کرگدن، شیر یال‌دار، پلنگ سیاه، ببر، مرغ و طوطی‌های الوان و میمون‌های خیلی کوچک به قدر موش سلطانیه، آن‌را تکمیل می‌کند. در این بازدیدها، حرکات موزون و غیرموزون و انگلیسی و فرانسه حرف‌زدن برخی از آن‌ها، شاه قاجاری را مسحور می‌نماید، تا جایی‌که بعد از اولین سفر خارجی‌اش، تحفه‌ای به نام باغ وحش را برای ایران به ارمغان می‌آورد. وقتی از فرنگ برمی‌گردد مجمع‌الوحوش ناصری را در بخشی از قصر دوشان تپه‌ی تهران برای نگهداری از حیوانات وحشی تاسیس می‌نماید که می‌توان آن‌را نخستین باغ‌وحش مدرن در ایران دانست. در این باغ‌وحش چهار شیر نر و ماده از کوه‌های شیراز، سه ببر از مازندران، یک یوزپلنگ و سه پلنگ از جاجرود، پنج خرس از دماوند، هم‌چنین تعدادی کفتار، بوزینه، الاغ و طاووس نگهداری می‌شدند. این داستان در واقع تاریخچه‌ی باغ‌های وحش امروزی در ایران است.

نخستین باغ وحش عمومی غرب، در سال ۱۷۹۳ در پاریس تاسیس شد. بازدید از باغ وحش، در گذشته، یکی از مهم‌ترین سرگرمی‌های عمومی محسوب می‌شد، اما امروزه پارک‌ها و باغ‌های وحش در همه‌جای دنیا، بازوی توانمند حفاظت از محیط زیست و حیات وحش به‌شمار می‌روند. این مراکز در احیای گونه‌ها و آگاهی‌‌رسانی و آموزش محیط زیست با قدرت عمل می‌کنند و جابه‌جایی حیوانات نیز براساس استانداردهای جهانی مخصوص هرگونه انجام می‌شود.

در ایران و در حال حاضر، ۲۷ پارک و باغ وحش، ۱۸ باغ پرندگان و ۳۲ مرکز نگهداری از حیوانات وجود دارد که درصورت فعالیت صحیح، می‌توانند نقش مهمی در حفاظت از گونه‌های جانوری ایفا کنند. امروزه در همه‌جای جهان، نقش باغ‌ وحش‌ها در حفاظت و آموزش محیط زیست انکارناپذیر است. براین اساس نخستین نشست ملی در همین خصوص، با حضور مدیران باغ‌های وحش کشور، در بهار سال گذشته، با هدف ساماندهی باغ‌های وحش، در هفته‌ی محیط زیست برگزار و طی آن، به بخش کثیری از چالش‌های این حوزه پرداخته شد. در این نشست، شاخص‌های ارزیابی و درجه‌بندی باغ‌های وحش تشریح و توسط مدیران باغ‌های وحش به‌‌طور خوداظهاری تکمیل گردید. هم‌چنین نشست توجیهی-آموزشی تبیین شاخص‌های ارزیابی و درجه‌بندی باغ‌ وحش‌ها و نیز نشست فضاسازی و مدیریت (به‌روز) برای ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌ها، در راستای هم‌افزایی و بهسازی وضعیت باغ‌های وحش کشور برگزار شد. اما نکته‌ی بسیار مهم در این بین، توجه به این‌واقعیت است که نگاه ما به اقدامات انجام شده در راستای ساماندهی چگونه خواهد بود. قرار است در کدام طرف باشیم؟ قرار است با رویکرد مثبت و سازنده کمک‌کننده و کاتالیزور حرکت درجهت درست قضیه باشیم و یا مثل چوبی لای چرخ، چونان مانعی، انرژی حرکت در جهت بهبود را به صفر متمایل سازیم؟

یکی از شاخص‌های ارزیابی و درجه‌بندی باغ وحش‌ها، سن حیوانات است. افزایش سن، قطعاً سیر طبیعی تمامی موجودات زنده‌ی این کره‌ی مسکون بوده و گریزی از آن نیست. اما نکته‌ی مهم در این رابطه این است که معمولاً تلفات باغ‌های وحش، به‌طور مداوم از طریق مسئول فنی بهداشتی واحد، بررسی و به اطلاع سازمان محیط زیست می‌رسد. قطعاً هر جا و در هر واحدی که تلفات، نتیجه‌ی کاهش دقت و استاندارد عملکردی و بهداشتی واحد باشد، بدون اغماض با آن واحد برخورد خواهد شد. اما موضوع فقط به این‌جا ختم نمی‌شود؛ در همه‌جای دنیا معمولاً باغ‌های وحشی که قدمت بیش‌تری دارند، حیوانات پیرتری هم دارند و ممکن است هر چند وقت یک‌بار، خبری در خصوص مرگ و میر آن‌ها به‌گوش برسد. اگرچه این مرگ و میر ناشی از اتمام عمر طبیعی حیوان بوده و حتی ممکن است عمر گزارش‌شده، چندین سال بیش از عمر طبیعی حیوان باشد، اما ممکن است روایت‌های نادرست، واکنش مخاطبین و عامه‌ی مردم را به‌همراه بار رسانه‌ای، در بر داشته باشد. روال معمول در دنیا این است که باغ‌های وحش حیوانات پیر خود را در پورتال رسمی مجموعه اعلام می‌کنند تا در صورت مرگ و میر، علت مشخص باشد و از آن به‌طور موثر در جهت آگاه نمودن عامه‌ی مردم، کمک به حفظ محیط زیست و آگاهی‌ دادن درخصوص گونه‌های جانوری بهره ببرند. حتی گاهی به همین بهانه مراسم‌هایی در راستای آگاهی‌رسانی و به چالش‌کشیدن افکار عمومی، از سوی مجموعه در نظر گرفته می‌شود.

خوشبختانه سازمان حفاظت محیط زیست ایران، همگام با سایر نقاط دنیا، به این باور رسیده که باید در راستای به‌سامان کردن باغ‌های وحش کشور در جهت حفاظت، آموزش محیط زیست و بالابردن سطح آگاهی عامه‌ی مردم در رابطه با حیوانات وحشی و شناخت اهمیت آن‌ها به‌عنوان بخشی از تنوع زیستی، اطلاع رسانی دقیقی انجام دهد. هرچند در این راه با چالش‌هایی مواجه است، اما به هرحال این نشانه‌ی خوب و درخوری است که ارزیابی و درجه‌بندی باغ‌های وحش کشور، بر مبنای شاخص‌های حفاظتی و آموزشی رقم بخورد. این مهم شاید گام مهمی برای حال خوب باغ‌های وحش در کشور نباشد؛ اما به‌عنوان اولین و نخستین گام، نشانه‌ی خوبی است و بی‌تردید همه‌ی دوستداران حفاظت باید برای تداوم آن تلاش کنند.