«کمبود برق در تابستان، کمبود گاز در زمستان» به سناریوی تکرارشونده‌ی اقتصاد ایران تبدیل شده است. اگرچه طی بیش از یک دهه‌ی اخیر با توسعه‌ی فازهای مختلف میدان گازی پارس ‌جنوبی تولید گاز طبیعی در ایران افزایش یافته، اما کمبود  گاز ناشی از افزایش مصرف در فصل سرما هم‌چنان به قوت خود باقی است؛ حتی افزایش قیمت گازبها و کاهش یارانه نیز نتوانسته از این رشد مصرف بکاهد. با کاهش تولید از فازهای مختلف پارس جنوبی باید انتظار کمبود گاز بیش‌تری را نیز داشت؛ کمبودی که شاید ایران را در چند سال آینده به واردکننده‌ی گاز تبدیل کند.

***

بیش از دو ماه قبل (۲۶ مهرماه) گزارشی توسط سخنگوی کمیسیون انرژی در رابطه با وضعیت تولید و مصرف گاز طبیعی در صحن علنی مجلس و با حضور جواد اوجی، وزیر نفت خوانده شد. در این گزارش تلاش شده بود تا تصویری از اهمیت گاز در بخش‌های مختلف کشور نشان داده و عواقب عدم توجه به این چالش بیان شود. بعد از قرائت گزارش کمیسیون انرژی وزیر نفت نیز سخنرانی کرد و توسعه‌ی میادین گازی را نیازمند سرمایه‌گذاری هشتادمیلیارد دلاری دانست؛ البته ناگفته مشخص بود که تامین این هشتادمیلیارد دلار با این دولت و در شرایط تحریم ممکن نیست؛ موردی که قالیباف هم در سخنانی پس از سخنان اوجی بر آن صحه گذاشت.

ذخایر

بر اساس آخرین اطلاعات منتشرشده توسط اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) ذخایر اثبات‌‌شده‌ی گاز طبیعی ایران بالغ بر هزارودویست‌تریلیون متر مکعب است که بعد از روسیه بیش‌ترین ذخایر گاز طبیعی در جهان است. ایران هفده‌درصد از ذخایر گاز طبیعی اثبات‌شده‌ی جهان و تقریباً نیمی از ذخایر اوپک را داراست که حدود نیمی از این ذخایر در میدان گازی مشترک پارس‌ جنوبی قرار دارد. بنا بر آمار رسمی ترازنامه‌ی انرژی سهم گاز در سبد انرژی فسیلی کشور حدود هفتادوچهاردرصد است که بخش عمده‌ی آن از محل همین میدان گازی تامین می‌شود.

بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی در جهان (۲۰۲۱ / میلیون فوت مکعب)

تولید و مصرف

ایران سومین تولیدکننده‌ی مهم گاز طبیعی پس از آمریکا و روسیه است، اما از نظر مصرف گاز طبیعی نیز یکی از پنج مصرف‌کننده‌ی اصلی است. به همین دلیل اگرچه از جمله تولیدکنندگان بزرگ گاز طبیعی در جهان است، نتوانسته به صادرکننده‌ی مهمی تبدیل شود؛ البته صادرات به ترکیه از اواسط دهه‌ی ۱۳۸۰ و صادرات به عراق از اوایل دهه‌ی ۱۳۹۰ در دستور کار دولت‌ها بوده است، اما مجموع این دو سهم اندکی از تولید گاز ایران شامل می‌شود. دلیل آن هم مشخص است: مصرف بالا.

بر اساس آمار آخرین ترازنامه‌ی انرژی وزارت نیرو تولید و مصرف گاز طبیعی از ششصدوسی‌ویک در سال ۱۳۹۰ به هشتصدوشصت‌وچهارمیلیون متر مکعب در سال ۱۳۹۸ و هزاروپنجاه‌میلیون متر مکعب در سال جاری رسیده است. بر این اساس مصرف گاز ایران در سال گذشته برابر با کل مصرف گاز کشور‌های انگلستان، ایتالیا و آلمان بوده است؛ هم‌چنین این رقم شصت‌میلیارد متر مکعب بیش‌تر از مصرف کانادا و مکزیک و صدوبیست‌میلیارد متر مکعب بیش‌تر از مصرف کل قاره‌ی آفریقا بوده است، اما این مصرف بالا از کجا نشئت می‌گیرد؟

تفکیک بخشی

بررسی ارقام منتشرشده در ترارنامه‌ی انرژی کشور نشان می‌دهد سی‌وپنج‌درصد از مصرف گاز کشور در بخش نیروگاهی، سی‌ویک‌درصد در بخش صنعت، بیست‌وشش‌درصد در بخش خانگی و تجاری و مابقی (معادل هشت‌درصد) در بخش عمومی مصرف می‌شود. همان‌گونه که مشخص است، بخش عمده‌ی مصرف گاز در نیروگاه‌ها برای تولید برق و سپس در صنایع است؛ البته این نسبت مربوط به متوسط سال است و در ماه‌های سرد سال این ارقام افزایش می‌یابد. به عنوان نمونه مصرف گاز بخش خانگی طی روزهای اخیر با تشدید سرما به پانصدونود تا ششصدمیلیون متر مکعب رسیده است که حدود شصت‌درصد از کل تولید گاز کشور را تشکیل می‌دهد و نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود شصت‌میلیون متر مکعب افزایش دارد؛ هم‌چنین مصرف گاز در بخش نیروگاهی شش‌درصد و در بخش صنعت ده‌درصد نسبت به ماه‌های گرم سال افزایش یافته است.

ناترازی تولید و مصرف

طی سال‌های اخیر در فصول سرد سال با افزایش مصرف در بخش‌های خانگی و تجاری شاهد پیشی‌گرفتن مصرف از تولید و قطعی گاز در روزهایی از سال بوده‌ایم. دلیل عمده‌ی این کسری و ناترازی عدم سرمایه‌گذاری لازم در پروژه‌های مربوط به افزایش و ازدیاد گاز، وجود پروژه‌های ناتمام متعدد و عدم توجه لازم به مشکل افت فشار در میادین گازی مختلف است. مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران در خصوص میزان ناترازی گاز در زمستان امسال گفت: «اگر دمای هوا و میزان مصرف مثل سال گذشته باشد، حدود دویست تا دویست‌وپنجاه‌میلیون متر مکعب در روز کسری یا ناترازی گاز خواهیم داشت.(۱) او اشاره نکرده که منظورش از تشابه دما چیست. حمیدرضا صالحی نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران نیز معتقد است این کمبود در سال جاری تشدید خواهد شد و باید منتظر عواقب آن بود.

راندمان پایین

یکی از آثار کمبود گاز عدم تامین سوخت نیروگاه‌هاست که سبب اختلال در تولید برق می‌شود؛ البته چند سالی است دولت تلاش می‌کند تا با جایگزینی مازوت در بخش نیروگاهی از مصرف گاز در این بخش بکاهد که خود تبعات زیست‌محیطی بسیاری دارد. در نیروگاه‌ها و بخش صنعت نیز اتلاف گاز گسترده‌ای صورت می‌گیرد. حدوداً بیش از شصت‌درصد گاز تولید کشور در بخش نیروگاهی و بخش صنعتی مصرف می‌شود. در حالی که بهره‌وری نیروگاه‌های تولید برق در برخی کشور‌های جهان به شصت‌درصد می‌رسد، بهترین نیروگاه‌های کشور با راندمان چهل‌درصد فعالیت می‌کنند که به معنای مصرف گاز بیش‌تر برای تولید یک واحد برق است.

از دیگرسو طی دو دهه‌ی گذشته صنایع گازبر مانند آجر، سیمان، پتروشیمی و فولاد به صورت گسترده در کشور توسعه یافته‌اند که بهره‌وری انرژی در این صنایع نیز بسیار کم‌تر از میانگین جهانی است. بهبود الگوی مصرف در صنایع نیازمند به‌کارگیری دستگاه‌های کم‌مصرف و استفاده از تکنولوژی به‌روز است که آن هم با وجود تحریم‌ها و عدم انگیزه‌ی صنعت‌گران در کوتاه‌مدت دور از ذهن است.

نابرابری در مصرف

بر اساس اعلام مسئولان شرکت گاز توزیع مصرف بین مشترکان یکسان نیست. به طور میانگین بیست‌وپنج‌درصد مصرف‌کنندگان که جزو دهک‌های درآمدی پر درآمدند، پنجاه‌درصد گاز بخش خانگی را مصرف می‌کنند و هفتادوپنج‌درصد دیگر تنها پنجاه‌درصد گاز بخش خانگی را مصرف می‌کنند. در این میان شرکت گاز از قشر سه‌درصدی بسیار پرمصرف سخن می‌گوید که حدود هفت‌ونیم‌درصد از گاز بخش خانگی را بر عهده دارند؛ افراد ساکن در مناطق یک تا سه‌ی شهر تهران که با شومینه‌ها و استخرهای منازل خود به تنهایی بخش بزرگی از گاز کشور را مصرف می‌کنند. اگرچه در کلام سخن از سامان‌دهی این الگوی مصرف مسرفانه است، اما در عمل هنوز برای این مسئله اقدامی انجام نشده است.

***

طی سه دهه‌ی گذشته گاز طبیعی با اتکا به ذخایر بالای ایران در دسترس عموم شهروندان قرار گرفته است؛ در واقع می‌توان گفت مسئولان کشور بین برق‌رسانی به شهرها برای تامین انرژی گرمایی و گازرسانی، دومی را انتخاب کرده‌اند. علاوه بر این تکیه بر صنایع گازبر ایران را به یکی از پنج مصرف‌کننده‌ی بزرگ این حامل انرژی تبدیل کرده است. وجود منابع سرشار میدان پارس ‌جنوبی این انگاره را در مسئولان تقویت کرد که گاز فراوان است و ارزان، اما دیر نیست روزی که با کاهش تولید از این میدان ایران به واردکننده‌ی گاز تبدیل شود؛ البته طی چند ماه اخیر بحث واردات گاز از روسیه دوباره پررنگ شده است. برخی معتقدند با توجه به هم‌سویی دو کشور در معادلات منطقه‌ای این امر به نزدیکی دوطرفه دامن خواهد زد، اما وابستگی به واردات گاز مصرفی می‌تواند شرایط دشواری را برای ایران در پی داشته باشد.

پانوشت‌:

۱- رشد ۱.۵ برابری مصرف گاز در بخش خانگی/ آغاز مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها و صنایع سیمان، خبرگزاری تسنیم، ۲۵ آبان ماه ۱۴۰۱.