مصرف بنزین و مسائل حواشی آن یکی از موضوعات مهم مورد توجه مردم و دولت‌مردان طی دو دهه‌ی گذشته بوده است. دولت‌مردان طی این مدت همواره با این استدلال که مصرف بنزین رو به افزایش است و باید کنترل شود، به سیاست‌های قیمتی روی آورده‌اند تا از میزان مصرف بکاهند. در جدیدترین اقدام پنج‌شنبه، دهم شهریورماه رسانه‌های داخلی اعلام کردند سهمیه‌ی بنزین سه‌هزار تومانی در کارت سوخت شهروندان از دویست‌وپنجاه لیتر به صدوپنجاه لیتر کاهش پیدا کرده است. پس از اعلام این خبر گمانه‌زنی‌ها در خصوص افزایش مجدد قیمت بنزین بالا گرفت و علی‌رغم تکذیب دولت‌مردان تاکنون ادامه دارد. اگرچه دولت‌ها با هدف کاهش مصرف دست به سیاست افزایش قیمت زده‌اند، اما بررسی تاریخی روند مصرف بنزین نشان می‌دهد که طی دو دهه‌ی گذشته تغییرات قیمت تاثیر چندانی بر کاهش مصرف بنزین نداشته است.

***

روند تاریخی

بر اساس آمار رسمی منتشرشده توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران مصرف بنزین از ۱۳.۷میلیون لیتر در سال ابتدایی انقلاب (۱۳۵۷) به سی‌ودومیلیون لیتر در سال ۱۳۷۵ رسید. این روند افزایشی طی سال‌های بعد ادامه یافت؛ به ‌طوری ‌که در سال ۱۳۸۶ مصرف بنزین به هفتادوسه‌‌میلیون لیتر در روز رسید. در تیرماه ۱۳۸۶ با اجرای سیاست سهمیه‌بندی هر لیتر بنزین سهمیه‌ای با نرخ صد تومان و بنزین آزاد با نرخ چهارصد تومان عرضه شد. اگرچه دولت اول محمود احمدی‌نژاد سعی داشت با این سیاست از رشد مصرف بکاهد، اما آثار این سیاست تنها در کوتاه‌مدت رخ داد. مصرف بنزین در آن سال با کاهش ۱۲.۵درصدی به ۶۴.۴میلیون لیتر رسید، اما در سال ۱۳۸۷ با رشد ۳.۸درصدی به ۶۶.۹میلیون لیتر افزایش یافت.

محمود احمدی‌نژاد سیاست شوک‌درمانی را در دولت دومش نیز ادامه داد. این‌بار افزایش قیمت حامل‌های انرژی را ذیل طرح تحول اقتصادی پیش برد. در ۲۸ آذر ۱۳۸۹ اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران کلید خورد و هر لیتر بنزین از صد تومان به چهارصد (سهمیه‌ای) و هفتصد تومان (آزاد) افزایش یافت. این سیاست اگرچه سبب کاهش ۲.۳درصدی مصرف بنزین در سال ۱۳۹۰ شد، اما روند افزایشی مصرف طی سال‌های بعد ادامه یافت.

مرحله‌ی بعدی افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۳ با اجرای فاز دوم هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران رخ داد که هر لیتر بنزین سهمیه‌ای به هفتصد تومان و بنزین آزاد به هزار تومان رسید. جالب این‌که آمار رسمی نشان می‌دهد که مصرف بنزین در این سال کاهش نیافته و حتی رشد آن تقریباً ثابت بوده است.

با تک‌نرخی‌شدن بنزین در سال ۱۳۹۴ بنزین سهمیه‌ای حذف شد، اما مصرف هم‌چنان سیر صعودی را طی کرد. رشد مصرف بنزین طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ به ترتیب ۵.۳، ۸ و ۱۰.۴درصد بود که رکورد جدیدی طی دو دهه‌ی اخیر محسوب می‌شود. در سال ۱۳۹۷ با راه‌اندازی پالایشگاه ستاره‌ی خلیج ‌فارس با تولید روزانه‌ی چهل‌وهفت‌‌میلیون لیتر بنزین واردات این فرآورده به صفر رسید.

در ۲۴ آبان‌ماه ۱۳۹۸ دولت دوم حسن روحانی سیاست افزایش قیمت بنزین را در پیش گرفت که بر اساس آن نرخ بنزین سهمیه‌ای به هزاروپانصد تومان و بنزین آزاد به سه‌هزار تومان رسید و اعتراضات بسیاری در شهرهای مختلف ایران صورت گرفت. دولت ادعا کرد که مصرف بنزین در یک‌ماهه‌ی بعد از اجرای این طرح از هشتادونه به هفتادوپنج‌میلیون لیتر رسید که شانزده‌درصد کاهش داشته است.

طی سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به دلیل وجود شرایط کرونایی و کاهش ترددها مصرف بنزین با کاهش مواجه شد؛ در حالی که قیمت بنزین طی این دو سال ثابت مانده بود. با فروکش‌کردن موج کرونا، مصرف بنزین رو به افزایش گذاشت. گزارش‌های آماری پراکنده نشان می‌دهد که مصرف بنزین در کشور از روزهای پایانی سال گذشته و با کم‌رنگ‌شدن محدودیت‌های کرونایی به یک‌باره اوج گرفت و به صدوسی‌ویک‌میلیون لیتر نیز در برخی از روزها رسید.

بنا بر گفته‌ی افشین مهدوی، مدیر برنامه‌ریزی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران میانگین مصرف بنزین در ایران طی یک ماه اخیر به حدود صدویک‌میلیون لیتر در هر روز رسیده است؛ در حالی که میزان مصرف روزانه‌ی بنزین در مدت مشابه سال ۱۴۰۰ تنها هشتادوهفت‌میلیون لیتر بوده که بیان‌گر افزایش چهارده‌درصدی مصرف بنزین در سال جاری است.

تابع عمودی تقاضا

به طور کلی تعداد خودرو، درآمد ملی و رشد جمعیت عوامل مهم و تاثیرگذار بر تقاضا و مصرف بنزینند. بر اساس نتایج پژوهش‌های مستقل و دانشگاهی در کشور بنزین کالایی کم‌کشش و با تابع تقاضای عمودی است (E=0). به عبارت دیگر بنزین مانند کالاهای معمولی و عادی نیست که با افزایش قیمت کاهش تقاضا را تجربه کند، بلکه برعکس، با تغییر قیمت میزان تقاضای برای آن کاهش پیدا نمی‌کند؛ در واقع تقاضا نسبت به نوسانات قیمت کشش چندانی ندارد؛ بنابراین می‌توان گفت متغیر قیمت تاثیر چندانی بر مصرف بنزین در ایران ندارد یا رابطه‌ی بسیار ضعیفی میان قیمت و مصرف بنزین وجود دارد. در یک تعبیر محتاطانه تغییرات قیمت بنزین به تنهایی اثر چندانی بر مصرف این فرآورده نخواهد داشت.

شائبه‌ی بنزین سه‌نرخی

پنج‌شنبه، دهم شهریورماه رسانه‌های داخلی اعلام کردند سهمیه‌ی بنزین سه‌هزار تومانی در کارت سوخت شهروندان از دویست‌وپنجاه لیتر به صدوپنجاه لیتر کاهش پیدا کرده است. پس از این گمانه‌زنی‌ها در خصوص افزایش مجدد قیمت بنزین بالا گرفت؛ هرچند کمی بعد اعلام شد که دلیل چنین اقدامی آن است که مردم بیش از صدوپنجاه لیتر بنزین سه‌هزار تومانی مصرف نمی‌کنند. محمد مهاجری، فعال سیاسی اصول‌گرا در کانال تلگرامی خود ادعا کرد بنزین در حال سه‌نرخی‌شدن است و چنین استدلال کرد که هیچ دلیلی برای این‌که سهمیه‌ی کارت صد لیتر کم شود و هم‌زمان بتوان از کارت سوخت جایگاه‌ها به میزان مورد درخواست استفاده کرد، وجود ندارد.

برخی کارشناسان نیز این زمزمه‌ها را شروعی آرام بر تغییرات مجدد قیمت بنزین می‌دانند. سیامک قاسمی، کارشناس اقتصادی در یادداشتی نوشت: «مسیر افزایش قیمت بنزین از سه‌نرخی‌کردن آن شروع می‌شود و کم‌کم نرخ‌های پایین حذف و نرخ‌های بالا پررنگ می‌شود. بازی از الان شروع شده است، اما حذف نرخ‌های پایین به دلیل نگرانی از تاثیرات اجتماعی به سال بعد موکول می‌شود.»

البته دولت‌مردان نیز مانند همیشه افزایش قیمت را تکذیب کردند و برخی از معاونان رییس‌ جمهوری نیز از مخالفت او با افزایش مجدد قیمت بنزین سخن راند؛ البته بررسی‌ دقیق‌تر حاکی از آن است که افزایش‌های این‌چنینی در سطوحی بالاتر از قوه‌ی مجریه رخ می‌دهد.

مهار قاچاق سوخت

یکی از استدلال‌های سیاست‌گذاران در ایران برای افزایش قیمت بنزین قاچاق فرآورده‌های نفتی، به خصوص بنزین است. آمار دقیقی از میزان قاچاق بنزین در دست نیست، اما ارقام غیررسمی این رقم را حدود دو تا چهارمیلیون بشکه در روز عنوان می‌کند.

پس از کاهش سهمیه‌ی بنزین آزاد شهروندان خبرگزاری فارس در خبری با عنوان «رمزگشایی از برنامه‌ی بنزینی دولت سیزدهم/ اجرای راهکارهای غیرقیمتی برای مهار قاچاق بنزین» نوشت: «دولت سیزدهم برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین و استفاده از ابزارهای قیمتی در دستور کار ندارد و تنها با ابزارهای غیرقیمتی تلاش می‌کند مصرف را مدیریت کرده و از قاچاق سوخت جلوگیری کند.»

این خبرگزاری مدعی شد: «بر اساس آمارهای استخراج‌شده از سامانه‌ی هوشمند سوخت در مدت اجرای طرح کاهش صد لیتری سهمیه‌ی بنزین آزاد کارت سوخت در مردادماه پنجاه‌وپنج‌میلیون لیتر بنزین از چرخه‎ی قاچاق خارج شد و پیش‌بینی می‌شود در شهریورماه بیش از صدوپنجاه‌میلیون لیتر بنزین از چرخه‎ی قاچاق خارج شده و صرفه‌جویی اتفاق بیفتد.»

این ادعای خبرگزاری حامی دولت قابل راستی‌آزمایی نیست، اما به نظر می‌آید گذشته از قاچاق دولت نگران ازدست‌دادن درآمد ناشی از صادرات بنزین نیز است؛ درآمدی که طی سه سال گذشته از شکاف بین تولید و مصرف بنزین حاصل شده بود.

ناترازی بنزین

تا قبل از احداث پالایشگاه ستاره‌ی خلیج ‌فارس شکاف بین تولید و مصرف بنزین از طریق واردات جبران می‌شد. در سال ۱۳۹۷ با راه‌اندازی پالایشگاه ستاره‌ی خلیج ‌فارس و با تولید روزانه چهل‌وهفت‌میلیون لیتر بنزین واردات این فرآورده به صفر رسید. درآمدهای صادراتی بنزین ایران در سال ۱۳۹۸ رشد کرد، در سال ۱۳۹۹ به اوج رسید، در سال ۱۴۰۰ کاهش یافته و در سال ۱۴۰۱ به نقطه‌ی صفر می‌رسد. این رقم روزانه حدود ۵.۳میلیون لیتر بوده که در سال گذشته درآمدی سه‌میلیارد دلاری در سال را نصیب دولت کرده است. هم‌اکنون با رشد مصرف مجدد پس از پشت‌سر‌گذاشتن کرونا احتمال بازگشت دوران بنزین وارداتی مطرح شده است. سربه‌سرشدن تراز بنزین (تساوی تولید و مصرف) تحت‌تاثیر افزایش مصرف سوخت که پیش‌تر در دولت دوازدهم هم پیش‌بینی شده بود، در دولت سیزدهم در حال محقق‌شدن است که دولت را از درآمد دو تا سه‌میلیارد دلاری صادرات بنزین محروم می‌کند. از ‌این‌رو به نظر می‌رسد بحث کاهش قاچاق نسبت به چشم‌پوشی از درآمد صادراتی بنزین در اولویت دوم باشد.

***

طی سه دهه‌ی گذشته دولت‌های مختلف سیاست‌ یک‌سانی را برای کاهش مصرف فرآورده‌های نفتی، به خصوص بنزین به کار بسته‌اند: افزایش قیمت. اگرچه طی این سه دهه سیاست سهمیه‌بندی و رشد قیمت بنزین برای کاهش مصرف جواب نداده، اما به نظر می‌رسد افزایش قیمت نفت و به تبع آن بنزین دولت سیزدهم را دوباره به این صرافت انداخته است. غافل از این‌که فشار ناشی از سهمیه‌بندی مجدد یا افزایش قیمت احتمالی به رشد هزینه‌های پنهان دولت می‌انجامد؛ هزینه‌هایی که گاه اندازه و شدت آن برای دولت‌مردان فراتر از حد تصور است.

پانوشت‌ها:

۱- آمارنامه‌ی مصرف فرآورده‌های نفتی ایران، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران.

۲- میانگین مصرف روزانه‌ی بنزین کشور به هفتادوپنج‌میلیون لیتر رسید، خبرگزاری شانا، ۳ دی ماه ۱۳۹۸.

۳- مرگ تدریجی درآمد سه‌میلیارد دلاری ایران از صادرات بنزین، خبرگزاری فارس، ۱۷ بهمن ماه ۱۴۰۰.

۴- رمزگشایی از برنامه‌ی بنزینی دولت سیزدهم/ اجرای راهکارهای «غیرقیمتی» برای مهار قاچاق بنزین، خبرگزاری فارس، ۲۲ شهریورماه ۱۴۰۱.