فرهنگ لغت انگلیسی کمبریج اخیراً یک کلمه، یک «ایسم» جدید اضافه کرده است: سینگلیسم (Singlism) که به عنوان «رفتار ناعادلانه با افراد مجرد» تعریف می‌شود. بلا دی‌پائولو (Bella DePaulo)، روان‌شناس اجتماعی تقریباً یک دهه‌ی پیش این اصطلاح را ابداع کرد و در حالی که در گفتمان عمومی جامعه هنوز به وسعت دیگر «ایسم‌ها» مانند نژادپرستی (Racism) و جنسیت‌گرایی (Sexism) به کار برده نمی‌‌شود، آگاهی در مورد تبعیض‌هایی که مجردها با آن روبه‌رو هستند، مسلماً در سطح جهان افزایش یافته است. سال‌های اخیر تز دی‌پائولو مبنی بر این‌‌که با افراد مجرد ناعادلانه رفتار می‌شود، توسط پژوهش‌های دانشگاهی جدید تایید شده و نشان می‌دهد افراد مجرد در مقایسه با بزرگسالان مزدوج از سطح رفاه کم‌تری برخوردارند که تا حدی به رفتار تبعیض‌آمیز با افراد مجرد نسبت داده می‌شود.

در خیل رو به رشد افراد مجرد در جهان، چه در بین آن‌ها که مزدوج نیستند و چه آن‌ها که مطلقه‌اند و با تبعیض‌ها و انگ‌های گوناگون و تعرض‌های کوچک مواجه می‌شوند، زنان مجرد بار سنگین‌تر و آسیب‌بارتری را تجربه می‌کنند. یک زن چه انتخاب کند یا تحت شرایطی مجرد باشد، در سراسر جهان به میزان مختلف مورد تبعیض‌های اجتماعی، اقتصادی یا شغلی است. در بسیاری از کشورهای جهان زندگی یک زن حتی اگر در برخی از جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی موفق باشد، به دلیل انگاره‌های ذهنی واپس‌گرا بدون معنا و تهی تلقی می‌شود.

گزارش مهم «خانواده‌ها در جهانی در حال تغییر» که توسط کمیسیون زنان سازمان ملل در تابستان ۲۰۱۹ منتشر شد، این امر را که در سراسر جهان ازدواج روندی کاهنده و زندگی مجردی روندی رشدیابنده دارد، به روشنی و با آمار نشان داده شده است. در این گزارش سازمان ملل آمار درباره‌ی درصد زنانی که به اواخر چهل سالگی خود می‌رسند و هنوز ازدواج نکرده‌اند، در حال افزایش است؛ هم‌چنین نسبت افرادی که در اواخر چهل سالگی خود طلاق گرفته‌اند یا از هم جدا شده‌اند، در حال افزایش است. میانگین‌های جهانی و هم‌چنین آمارهای جداگانه برای هشت منطقه‌ی جهان گزارش شده است. (۱)

در سراسر جهان ۴.۳درصد از زنان بدون ازدواج به اواخر دهه‌ی چهل عمر خود می‌رسند. تفاوت‌ها بر اساس جغرافیا قابل‌توجه است. در استرالیا و نیوزلند از هر هفت زن در اواخر چهل‌ سالگی یک نفر هرگز ازدواج نکرده است. این آمار در آسیای مرکزی و جنوبی از هر صد زن تنها برای یک نفر صادق است. با توجه به این‌که میانگین جهانی ۴.۳درصد است، تفاوت‌ها در سطح جهان در فهرست زیر نشان داده می‌شود:

-استرالیا و نیوزلند: ۱۴.۱درصد

-آمریکای لاتین و کارائیب: ۱۳.۴درصد

-اروپا و آمریکای شمالی: ۱۰.۸درصد

-جنوب آفریقا: ۶.۱درصد

-شمال آفریقا و غرب آسیا: ۴.۸

-اقیانوسیه (به استثنای استرالیا و نیوزیلند): ۳.۷درصد

– شرق و جنوب شرق آسیا: ۲.۵درصد

-آسیای مرکزی و جنوبی: ۱.۱درصد

در هر هشت منطقه درصد زنانی که هرگز ازدواج نکرده‌اند، در دو دهه بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ افزایش یافته است.

مرکز تحقیقات «پیو» تخمین می‌زند تا زمانی که افراد نسل ایکس، میلینیال‌ها و نسل زی در ایالات متحده به سن پنجاه سالگی می‌رسند، حدود بیست‌وپنج‌درصد از آن‌ها تمام زندگی خود را مجرد خواهند بود. (۲) داشتن گروهی متشکل از افراد پنجاه‌ساله که در آن یک نفر از هر چهار نفر هرگز ازدواج نکرده‌اند، چشم‌انداز اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را به گونه‌ای تغییر می‌دهد که هنوز به طور کامل نمی‌توانیم تصور کنیم.

میزان تبعیض‌هایی که زنان مجرد تجربه می‌کنند، سیستماتیک، ساختاری و نهادینه‌شده در سیستم دیرپای پدر‌ــ‌مردسالاری است و در قوانین، سیاست‌ها، رویه‌ها و آداب و رسوم تبلور می‌یابد. بررسی این تبعیض‌ها در کشور‌هایی که دموکراسی و پژوهش‌ها می‌توانند در آن‌ها بدون محدودیت‌های دولت‌های اقتدار‌گرا صورت گیرند، می‌تواند شکاف قوانین بین افراد مجرد و متاهل را به روشنی نشان دهد‌. برای مثال در آمریکا تجزیه و تحلیل لیزا آرنولد و کریستینا کمپبل که در «آتلانتیک» منتشر شده است، نشان می‌دهد که یک فرد مجرد در طول زندگی برای مراقبت‌های بهداشتی، مالیات، مسکن و سایر هزینه‌های مشابه بسیار بیش‌تر از افراد متاهل هزینه پرداخت می‌کند. (۳) این نابرابری‌ها تاحدی ناشی از سیاست‌هایی است که به طور ضمنی و گاهی به طور صریح به نفع متاهلان نسبت به مجردان است. آیا آمریکایی‌ها فکر می‌کنند این تبعیض‌های نهادینه‌شده منصفانه است یا ناعادلانه؟ یافته‌ها در پژوهشی از هزار نفر نشان می‌دهد که افکار عمومی تقریباً به طور مساوی تقسیم شده است (۴)؛ از این‌رو زنان نه‌تنها تبعیض‌های جنسی و جنسیتی را تجربه می‌کنند، بلکه زنان مجرد لایه‌ی فزون‌تری را بر دوش می‌کشند که آن‌ها را در رده‌ی پایین‌تری از شهروند درجه‌ی دوم قرار می‌دهد.

در بسیاری از کشور‌ها قوانین به نفع افراد متاهل است. در بازار از بیمه‌های بهداشتی مناسب‌تر، امکانات کاری و پیشرفت‌های شغلی، مرخصی‌های خانوادگی برای مراقبت از همسر و فرزندان (افراد مجرد نمی‌توانند برای افراد خانواده، خواهر یا برادر مرخصی بگیرند) تا امکانات مسکن برای اجاره و گرفتن وام مسکن و موارد دیگر، همه به سود افراد متاهل است.

در متن چنین نابرابری‌هایی حقوق انسانی و آزادی‌های زنان مجرد به ویژه در کشورهای آسیای غربی (خاورمیانه)، آسیای جنوبی و مرکزی و شمال آفریقا به مراتب بسیار فزون‌تر نقض می‌شود. ۴ اوت روز زنان شاغل مجرد است؛ روزی که برای شناسایی نقش مهم زنان شاغل مجرد در جوامع در نظر گرفته شده است. انگ و کلیشه‌های مرتبط با زنان شاغل مجرد را باید شکست زیرا فراملیتی‌اند و فرآیند نابرابری‌های جنسی و جنسیتی ساختاری‌ است.

زنان مجرد در ایران   

در ایران زنان به مثابه‌ی نیمی از جمیعت در جای‌جای قوانین از حقوق برابر برخوردار نیستند. زنان مجرد به ویژه با تبعیض‌های پررنگ‌تری در زمینه‌ی اشتغال و مسکن مواجهند.

قوانین و بازار کار ایران بر مبنای جنسیت و فرودستی موقعیت زنان سازمان یافته است. سیمین کاظمی، جامعه شناس و پژوهشگر ایرانی اخیراً در مقاله‌ای تحت عنوان «بازار کار و کنترل وضعیت تاهل زنان» نوشته است که: «تبعیض بر اساس وضعیت تاهل در استخدام زنان در بخش دولتی و خصوصی اعمال می‌شود. در حالی ‌که تاهل در بخش دولتی، به ‌ویژه بعد از تصویب قانون جوانی جمعیت یک امتیاز محسوب می‌شود، در بخش خصوصی تجرد به یک شرط مهم برای استخدام تبدیل شده است. در بخش دولتی زنان به فرزندآوری تشویق می‌شوند و در بخش خصوصی شاغلان زن در صورت بارداری و زایمان با خطر اخراج مواجهند. بازار کار دوگانه به این شکل متناقض زندگی شخصی و انتخاب‌های زنان را کنترل می‌کند. بخش خصوصی این پیام را به زنان می‌دهد که بین کار و زندگی شخصی فقط یکی را می‌توانند داشته باشند و بخش دولتی می‌گوید تا شوهر نداشته باشید، از امتیاز کار دولتی خبری نیست.» (۵)

بر اساس گزارش‌هایی که در رسانه‌های ایران انعکاس یافته، موارد اذیت و آزار جنسی و جنسیتی در محیط کار در بخش خصوصی که در آن برای زنان مجرد فرصت‌های شغلی بیش‌تری فراهم است، بسیار زیاد است. در بستر قوانین ایران در زمینه‌ی اذیت و آزار زنان در محیط کار تعریف روشنی وجود ندارد و پاسخ‌گویی در برابر این موارد برای شخصی که حقوقش پایمال شده هم وجود ندارد. در لایحه‌ی «صیانت، کرامت و تامین امنیت زنان» نیز بحث آزار جنسی زنان در محیط کار به طور صریح گنجانده نشده و در هیچ ماده‌ای از این لایحه اشاره به حقوق زنان در محیط کار و خصوصاً آزار جنسی نشده است.

باید اشاره کرد که شکاف اشتغال زنان و زنانِ با تحصیلات دانشگاهی در ایران حدود پنجاه‌درصد است. زنان مجرد علاوه بر محدودیت‌های فرصت‌های اشتغال برای کل زنان از لایه‌ی فزون‌تری از محدودیت حقوقشان رنج می‌برند.

در کنار محدودیت‌های شغلی یکی دیگر از چالش‌بارترین مشکلات زندگی و اقتصادی زنان مجرد در ایران تهیه‌ی مسکن است. تهیه‌ی مسکن مناسب با توجه به انگاره‌های ذهنی واپس‌گرایانه‌ و با محدودیت‌های مالی و اجتماعی بسیار مشکل است. در ایران چون آمریکا و سایر کشور‌های جهان کیفیت و سطح اقتصادی زنان اغلب بعد از طلاق افت می‌کند، ولی در ایران به دلایل فرهنگی و جنسیت‌زدگی جامعه‌ی ایران، فشارهای اجتماعی هم بر دوش زنان مجرد و مطلقه سنگینی می‌کند.

مادران مجرد شاغل در ایران نیز چون سایر کشورها در رابطه با انتخاب مسکن به ویژه به علت محدودیت مالی و نبودن مهد کودک رایگان یا مهد کودکی که هزینه‌ی آن برای آن‌ها قابل‌تحمل باشد، بیش‌تر مایل به تهیه‌ی مسکنی‌اند که به محل کار نزدیک باشد.

برای زنان در ایران امنیت -چه در فضای خصوصی و چه در فضای عمومی-، امری‌ست که بسیار مدنظر دارند. برای تهیه‌ی مسکن نیز ملاحضات گوناگونی را باید در نظر داشته باشند تا آسودگی روانی و امنیت خود را فراهم و پاسداری کنند. زندگی زنان مجرد در هر سنی زیر ذره‌بین نگاه جامعه‌ی مردسالار با قوانین زن‌ستیز و گفتمان غالبی‌ است که زنان در آن صرفاً با نقش مادری و همسری تعریف می‌شوند. زنان مجرد کم‌تر به حضور در جمع دوستان متاهل تشویق می‌شوند. ترس از بدنامی و انگ‌های واپس‌گرایانه همواره از دیرباز چون ابری تیره بر زندگی زنان مجرد سایه انداخته و این در تاریخ شفاهی زنان مجرد و شاغلی که امروزه در دهه‌ی هشتاد و نود زندگی خودند، به کرات انعکاس یافته است.

چنین فضای بسته‌ی اجتماعی و اقتصادی‌ای موارد بی‌شماری از حقوق شهروندی و حقوق انسانی زنان و به ویژه زنان مجرد را که در برگیرنده‌ی زنان مطلقه و تک‌سرپرست نیز هست، نقض می‌کند که گره آن تنها با تغییرات عمیق و ساختاری باز می‌شود. باشد تا فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم.

پانوشت‌ها:
۱- دی‌پائولو، بلا، در سرتاسر جهان، ازدواج رو به کاهش است، مجردها در حال افزایش هستند، سایکولوژی تودی، ۱۹ اوت ۲۰۱۹.

۲- همان.

۳ – آرنولد، لیزا، و کمپبل، کریستینا، قیمت بالای مجرد بودن در آمریکا، آتلانتیک، ۱۴ ژانویه ۲۰۱۳.

۴- اورت، تایلر، آیا افراد مجرد مورد تبعیض قرار می‌گیرند؟ خیلی ها می‌گویند بله، موسسه‌ی پژوهشی یوگاو (YouGov)، ۸ فوریه ۲۰۲۲.

۵- کاظمی، سیمین، بازار کار و کنترل وضعیت تاهل زنان، روزنامه‌ی شرق، ۴ مردادماه ۱۴۰۱.