دست تنگ کسب و کارهای اینترنتی زیر ساطور/ خورشید شَعیری
-آیا پسِ پرده‌ی طرح صیانت از فضای مجازی برای جریان حامی آن منافع هنگفت اقتصادی وجود دارد؟
-رانتیرها چگونه و با چه روشی از طرح صیانت سود می‌برند؟
-این طرح برای مدافعان آن چه منافعی دارد؟
پاسخ به این پرسش‌ها نیاز به بررسی‌ها و تحقیقات کلان دارد، اما به نظر می‌رسد با اجرای احتمالی این طرح فضایی «انحصاری» در حوزه‌ی خدمات آنلاین شکل بگیرد. با شکل‌گیری یک فضای بسته و محدود در بستر اینترنت دارندگان رانت اطلاعاتی و سرمایه‌گذاران پشت پرده می‌توانند قدرت طراحی و عرضه‌ی اپلیکیشن‌ها و پلتفرمهای داخلی را به دست بگیرند. سمت عرضه‌ی این بازار به دست «خودی»های بانفوذ می‌افتد و سمت تقاضا که شامل کسبوکارهای نوظهور اینترنتی و مردم و مشتریان است، چاره‌ای جز تن‌دادن به این نمونه‌های وطنی نخواهد داشت. رانتیرهای داخلی رقبای جهانی در فضای مجازی را به شکلی اجباری حذف می‌کنند و نتیجه آن‌که بخش زیادی از مخاطبان برای رفع نیاز خود در شرایط اضطرار جذب پلتفرمهای ناامن داخلی می‌شوند. گذشته از این‌که اپلیکیشن‌های جایگزین بومی تا امروز چقدر موفق بوده‌اند، اجبار دست کسبوکارهای آنلاین را می‌بندد. این وضعیت احتمالاً شباهت زیادی به صنعت خودرو خواهد داشت؛ صنعتی که به دلیل انحصار مطلق «مشتریان ناخواسته»ی زیادی دارد؛ بنابراین موافقان این تئوری معتقدند طمع مالی و انگیزه‌های اقتصادی یکی از اصلی‌ترین دلایل پافشاری جریان حامی طرح صیانت است.
اما ایجاد یک شغل در ایران چقدر هزینه دارد و شبکه‌های اجتماعی چطور جای سرمایه‌گذاری‌های تولیدی را گرفته‌اند؟
قطع‌شدن، کندشدن و اختلال در اینترنت تا به حال چقدر هزینه روی دست دولت‌ها گذاشته؟
کدام شبکه‌ی اجتماعی برای کسب‌وکار بین ایرانی‌ها پرطرفدارتر است؟
و طرح صیانت اشتغال چند نفر را تهدید می‌کند؟
این‌ها پرسش‌هایی‌ست که گزارشِ پیشِ رو در پی پاسخ‌دادن به آن‌هاست.
هرچه که باشد، حالا می‌توان احتمال قطع دسترسی به اینترنت را هم به انتهای صف ناامنی‌های اقتصادی اضافه کرد؛ احتمالی که می‌تواند ایران را برای همیشه از صحنه‌ی اقتصاد جهانی حذف کند و کنار کشورهایی چون ونزوئلا، زیمباوه و ترکمنستان قرار دهد؛ آن هم در روزگاری که بیش‌تر کشورهای دنیا در حال حرکت به سوی نسل جدید اینترنت و تجربه‌ی سرعت بالاتر برای کسب درآمد بهترند. قطع اینترنت می‌تواند ضلع سوم مثلث فلاکت شود؛ پس از تحریم و نرخ رشد اقتصادی نزدیک به صفر درصد.
بسیاری این طرح را حامل «هوش سیاه اقتصادی» دانسته‌اند؛ محتوایی که حتی حدس می‌زنند روس‌ها برای ایران آماده کرده‌اند. (۱)
ایجاد یک شغل چقدر هزینه برمی‌دارد؟
اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ در روزگاری که اقتصاد نیمه‌جان ایران به گواه آمار به سختی نفس می‌کشد، دست مشاغل خانگی را گرفته‌اند. نرخ رشد اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بیکاری نمایشی دقیق از وضع بحرانی کسب‌وکار و تولید در کشور است. دی‌ماه گذشته وزیر تعاون، کار و رفاه دولت رئیسی گفت که «با یک میلیون تومان هم می‌توان شغل تولیدی ایجاد کرد».(۲) هرچند عبدالملکی توضیح نداده بود که چطور می‌توان با این میزان سرمایه شغل ایجاد کرد، اما احتمالاً اشاره‌ی او به انواع دست‌سازهای کوچک خانگی و فروش از راه اپلیکیشن‌های اینترنتی بوده. آمار وزارت صمت اما آشکارا نشان می‌دهد که ایجاد یک شغل در بخش‌های مختلف اقتصاد چقدر خرج برمی‌دارد.
آن‌طور که آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد، میزان سرمایه‌گذاری متوسط مورد نیاز برای ایجاد یک شغل صنعتی از سال ۱۳۹۷ روند افزایشی به خود گرفته؛ به شکلی که در سال ۱۳۹۶ میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای هر شغل در بخش صنعت معادل دویست‌وهشتادمیلیون تومان بوده. در سال بعد این رقم به پانصدونودمیلیون تومان رسیده و در سال ۱۳۹۸ هم با تجربه‌ی افزایش به ششصدوبیست‌میلیون تومان صود کرده. در سال ۱۳۹۹ این رقم جهش قابل‌توجهی را تجربه کرده؛ یعنی میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای هر شغل در حوزه‌ی صنعت در سال گذشته به یک‌میلیاردوچهارصدوهشتادمیلیون تومان رسیده. بر اساس آمار وزارت صمت متوسط سرمایه‌ی مورد نیاز برای احداث یک واحد تولید در سال ۱۳۹۹ به بیست‌وپنج‌میلیاردوپانصدمیلیون تومان رسیده.(۳) همین‌طور آمار نُه‌ماهه‌ی وزارت صمت در سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در بخش فلزات اساسی از هزینه‌برترین سرمایه‌گذاری‌هاست. دویست‌وبیست‌وچهارهزارمیلیارد تومان تنها برای ۴۷هزارو۳۲۴ نفر خرج اشتغال‌زایی می‌شود؛ یعنی به ازای ایجاد هر یک شغل ۴.۷میلیارد تومان هزینه شده.(۴) در این میان دولت رئیسی هم اعلام کرده که ایجاد یک‌میلیون‌وهشتصدوپنجاه‌هزار فرصت شغلی را تا پایان سال ۱۴۰۱ در برنامه‌ی خود دارد؛ برنامه‌ای که سخت و ناممکن به نظر می‌رسد. در چنین وضعیتی آمارهای وزارت صمت نشان می‌دهد که مشاغل خانگی که با تکیه بر شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرند، با سرمایه‌گذاری کم‌تر از یک‌میلیون تومان هم می‌توانند آغاز به کار کنند و هزینه‌ای هم برای دولت ندارند.
محبوب‌ترین پلتفرم اینستاگرام است
تجارت آنلاین در سال‌های گذشته به کمک لشکر بزرگ بیکاران ایرانی آمده. در ده ماه نخست سال ۱۳۹۸ تعداد کسب‌وکارهایی که موفق به کسب «ای‌ــ‌نماد» (E-Namad) یا نماد اعتماد الکترونیکی شده‌اند، حدود ده‌هزار مورد بوده. این تعداد در همان دوره‌ی زمانی سال بعد رشد صدونوددرصدی داشته و به حدود بیست‌وهشت‌هزار مورد رسیده. رونق فضای مجازی در شرایطی رخ داده که اقتصاد ایران در سال ۱۳۹۹ با رشد منفی ۴/۶درصدی و همه‌گیری کووید-۱۹ مواجه بوده. این رقم به گفته‌ی عضو هیئت‌مدیره‌ی اتحادیه و انجمن کسب‌و‌کارهای‌های مجازی امروز به چهل تا پنجاه‌هزار نفر می‌رسد. هرچند هنوز پیمایشی که نشان‌دهنده‌ی کمیت و کیفیت حضور مردم ایران در فضای کسب‌وکار اینترنی باشد، وجود ندارد، اما پایگاه داده‌ی باز ایران در یک نظرخواهی گوشه‌هایی از چندوچون حضور ایرانیان در مشاغل اینترنتی را نمایان کرده. بنا بر این نظرخواهی یک‌سوم از پاسخ‌دهندگان برای کسب درآمد از فضای مجازی استفاده می‌کنند. شصت‌درصد از پاسخ‌دهندگان گفته‌اند دو سال است که برای کسب درآمد در فضای مجازی حضور دارند. تاکنون اینستاگرام پراستفاده‌ترین پلتفرم برای کسب درآمد در فضای مجازی بوده و پس از اینستاگرام وب‌سایت‌هایی از جمله «دیوار» و «دیجی‌کالا» و اپلیکیشن‌هایی مانند تلگرام، واتس‌اپ، و پلتفرمهای مربوط به ارزهای دیجیتال در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در ایران زنان بیش از مردان از اینستاگرام استفاده می‌کنند؛ در حالی که مردان بیش از زنان از پلتفرمهای مربوط به ارزهای دیجیتال، وب‌سایت‌هایی مثل «دیوار» و «دیجی‌کالا» و تلگرام استفاده می‌کنند. به طور کلی می‌توان گفت که پاسخ‌گویان به این فراخوان در هر ماه به طور متوسط حدود دومیلیون تومان از حضور اقتصادی در فضای مجازی سود می‌برند.(۵)
آن‌چه این آمار روشن می‌کند، اثر ویران‌گر قطع یا محدودیت اینترنت برای کسب‌وکارها و مشاغل خودگردان است؛ آثاری که تا به امروز هم حاکمیت ایران بارها به مصرف‌کننده‌گان اینترنت تحمیل کرده.
اختلال و قطع اینترنت چقدر خرج برداشته؟
هرچند کندشدن قطره‌چکانی، محدودیت و فیلترینگ اینترنت بیش از یک دهه است که گریبان حقوق شهروندی در ایران را گرفته، اما دو تجربه‌ی قطع کامل اینترنت در آبان‌ماه سال ۱۳۹۸ و کندشدن آن در دی‌ماه سال ۱۳۹۶ هزینه‌های سنگینی روی دست اقتصاد گذاشته. نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران سال ۱۳۹۶ از میزان خسارت واردشده به مشاغل اینترنتی در پی اختلال اینترنت گفته بود: «بنا بر اعلام بزرگ‌ترین فعالان بازار کسبوکارهای اینترنتی ایران آن‌ها متحمل پانصدمیلیارد تومان زیان از اختلال‌های چندروزه اینترنت شده‌اند.»(۶) دبیر انجمن صنفی کسبوکارهای اینترنتی هم همان‌زمان گفته بود که «با ادامه‌ی فیلترینگ نرم‌افزار پیام‌رسان تلگرام بیش‌تر از صدهزار فروشنده‌ی اینترنتی در سراسر کشور مشاغل خود را از دست می‌دهند« که البته احتمالاً تا امروز این پیش‌بینی تحقق یافته. پس از قطعی اینترنت در آبان ۱۳۹۸ هم فاطمه حسینی، رئیس فراکسیون فناوری و نوآوری مجلس گفته بود: «خسارت‌های مستقیم به کسبوکارهای حوزه‌ی فناوری تا روزانه دوهزاروپانصدمیلیارد تومان برآورد شده. مجلس شورای اسلامی باید زمینه‌ی دسترسی و قطع اینترنت را طوری محدود کند که آسیب به این فضا و این زیست‌بوم به حداقل برسد.»(۷) پیش از این هم شماری از مجموعه‌های فعال در حوزه‌ی ارتباطات و فناوری اطلاعات خسارت مستقیم قطع اینترنت را حدود سه‌هزارمیلیارد تومان و خسارت غیرمستقیم آن را حدود سی‌هزارمیلیارد تومان اعلام کرده بودند.
حالا چند شغل تهدید می‌شود؟
تامین معاش چند تن با اختلال در اینترنت ایران مختل می‌شود؟ هرچند آمار رسمی درباره‌ی این موضوع وجود ندارد، اما رضا الفت‌نسب، عضو هیئت‌مدیره‌ی اتحادیه و انجمن کسب‌وکارها پیش‌تر گفته بود که امروز چهل تا پنجاه‌میلیون کاربر روی این پلتفرم‌ها قرار گرفته‌اند و بحث تامین معاش آن‌ها در شرایط نابه‌سامان اوضاع اقتصادی بسیار جدی است. کرونا هم به کسبوکارهای بسیاری لطمه وارد کرد و خیلی از مشاغل تعطیل شد. در این شرایط افراد زیادی برای تامین معاش به سمت اینستاگرام رفته‌اند. تعداد افراد شاغل در اینستاگرام تا قبل از شیوع بیماری کرونا صدوپنجاه تا دویست‌هزار نفر بود، اما پس از پاندمی این رقم به بیش از سیصدهزار نفر رسیده و حتی رقم یک‌میلیون نفر هم مطرح شده. به گفته‌ی او در شرایط فعلی نمی‌شود طرح صیانت را اجرایی کرد و نباید مانند رئیس مجلس که بلافاصله با مطرح‌شدن این بحث اعلام کرده که پلتفرم‌ها مسدود نخواهند شد، امیدواری بیهوده داد و واقعیت‌ها را انکار کرد. اجرای این طرح شامل جمعیت زیادی خواهد شد که از این راه نان می‌خورند و اجرایی‌شدن آن یک جامعه را تحت تاثیر قرار خواهد داد.(۸)
اختلال در اینترنت نابودکننده‌ی فرصت‌های شغلی بسیاری‌ست؛ موضوعی که بسیاری از افراد را در سن کار نگران و ناامید کرده. شاید افزایش جست‌وجوی واژه‌ی «مهاجرت» در گوگل از سوی کاربران ایرانی درد نگرانی از قطعی اینترنت را به خوبی نشان دهد.
پانوشت‌ها:
۱- ملکی، شیدا، در کلاب هاوس بررسی اثرات طرح صیانت بر اقتصاد مطرح شد: پشت صحنه اقتصادی طرح صیانت چیست؟، دیجیاتو، ۱۹ اسفندماه ۱۴۰۰.
۲- وزیر کار: با یک میلیون تومان می توان شغل ایجاد کرد، اقتصادآنلاین، ۱۳ دی‌ماه ۱۴۰۰.
۳- وبسایت رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت، بخش آمار و اطلاعات.
۴- جزییاتی از رفتار صنعتگران در ۹ ماه ۱۴۰۰، اقتصادآنلاین، ۱ اسفندماه ۱۴۰۰.
۵- کسب و کار اینترنتی: اینستاگرام پر استفاده‌ترین پلتفرم کسب درآمد ایرانیان، پایگاه داده باز ایران، ۳ اسفندماه ۱۴۰۰.
۶- تاثیر فوری فیلترینگ تلگرام بر کسب و کارهای اینترنتی در کشور، روزنامه صمت، ۱۴ دی‌ماه ۱۳۹۶.
۷- قطعی اینترنت «روزانه ۲۵۰۰ میلیارد تومان» به اقتصاد آنلاین خسارت وارد کرد، رادیو فردا، ۱۹ آذرماه ۱۳۹۸.
۸- طرح صیانت از فضای مجازی اشتغال چند نفر را تهدید می‌کند؟، همشهری آنلاین، ۱۰ مردادماه ۱۴۰۰.
توسط: خورشید شَعیری 
مارس 21, 2022برچسب ها
اینستاگرام پلتفرم خط صلح خط صلح 131 خورشید شعیری سانسور طرح صیانت فیلترینگ کسب و کارهای اینترنتی کسب و کارهای اینستاگرامی کمیسیون صیانت مجلس ماهنامه خط صلح