وضعیت معیشتی خانوارهای ایرانی در نتیجه‌ی فساد اقتصادی، ناکارآمدی مدیران، همه‌گیری کرونا و تحریم‌های ناشی از فعالیت‌های هسته‌ای روزبه‌روز بدتر شده. در کشوری که منابع عظیم نفت و گاز وجود دارد، درصد قابل‌ملاحظه‌ای از خانواده‌ها نیازمند حمایت اقتصادی‌اند. در چنین وضعیتی دولت موظف به کمک معیشتی به دهک‌های پایین است. بر اساس مطالعه‌ی معاونت رفاه وزارت تعاون در سال ۱۳۹۸ بیش از چهل‌ویک‌درصد کشور در حوزه‌ی سلامت و غذا فقیر است. فاکتورهای دیگر هم در زمینه‌ی مسکن و بهداشت گویای وضعیت اسفناک شهروندان است.

نهادهای حمایتی در ایران بعد از انقلاب ۵۷ و با ادعای بهبود وضعیت اقشار ضعیف به وجود آمدند. سازمان بهزیستی، کمیته‌ی امداد و بنیاد مستضعفان سه نهاد حمایتی حکومتی با وظایف مشابهی مثل حمایت از خانواده‌های نیازمند، کودکان، سالمندان و آسیب‌دیدگان اجتماعی به وجود آمده‌اند؛ البته لازم به ذکر است دولت ایران از آذرماه سال ۱۳۸۹ با حذف تدریجی یارانه‌‌های غیرمستقیم از مواد سوختی، مواد خوراکی، آب، برق و سایر اقلام مبلغ چهل‌وپنج‌هزار تومان به ازای هر نفر به ‌حساب سرپرست‌ خانواده‌ها واریز می‌کند این مبلغ از سال ۱۳۸۹ تا اکنون یعنی سال ۱۴۰۰ با وجود افزایش چندین‌برابری نرخ دلار هیچ افزایشی نداشته؛ در نتیجه کمک‌های نقدی که مستقیم به ‌حساب خانوارها واریز می‌شود، مقداری ناچیز است و در حال‌حاضر با مبلغ یارانه‌ی دولت می‌توان کم‌تر از یک کیلو برنج خرید.

تعداد زیادی از شهروندان با هدف منتفع‌شدن از کمک‌ها و مزایای نهاد‌های حمایتی به عضویت نهادهای حمایتی در آمده‌اند. بر اساس آمار رسمی کمیته‌ی امداد که از اولین نهادهای حمایتی پس از انقلاب ۱۳۵۷ است و چندمیلیون نفر را تحت پوشش دارد. مدیرکل مرکز خدمات مددکاری کمیته‌ی امداد سال ۱۳۹۸ اعلام کرد که «در وضعیت فعلی دو‌میلیون‌وشصت‌وسه‌هزار خانوار در قالب چهار‌میلیون‌ودویست‌و‌هشتاد‌هزار نفر تحت پوشش کمیته‌ی امدادند». این تعداد خانواده‌ها افرادی‌اند که به ‌عنوان کمک‌معیشت‌بگیران عادی و خانوارهای شمول تبصره‌ی ۱۴ از خدمات کمیته‌ی امداد بهره می‌برند. میزان مستمری حقوق‌بگیران کمیته‌ی امداد در سال ۱۴۰۰ نسبت به ۱۳۹۹ نزدیک به شصت‌وهفت‌درصد افزایش داشته و در سال ۱۴۰۰ رقم مستمری برای خانواده‌ی یک‌نفره سیصدوپنجاه‌هزار تومان، دونفره پانصد‌هزار تومان، خانواده‌ی سه‌نفره هفتصدهزار تومان، چهارنفره‌ی تحت حمایت نهصد‌هزار تومان و خانواده‌ی پنج نفر به بالا یک‌میلیون‌و‌صد‌هزار تومان است. به گفته‌ی معاون وزیر کار خط فقر برای خانواده‌ی چهارنفره در سال ۱۴۰۰ رقمی حدود چهار‌میلیون تومان است و بر اساس استانداردهای بانک جهانی خط فقر مطلق (فقر خشن) برای خانواده‌های چهارنفره شش‌میلیون تومان است که البته از نظر بانک جهانی این حداقلی برای زنده‌ماندن، نه زندگی‌کردن است. اگر بر اساس استاندارد فقر مطلق بانک جهانی مستمری کمیته‌ی امداد به خانواده‌ی چهارنفره را حساب کنیم، مبلغ نهصدهزار تومان مستمری پانزده‌درصد میزان مبلغی است که از طرف بانک جهانی به ‌عنوان فقر مطلق تعیین ‌شده.

یکی دیگر از نهادهای حمایتی بهزیستی است که به گفته‌ی مدیران این نهاد هدف از این نهاد «تلاش برای حفظ کیان خانواده‌های آسیب‌دیده و آسیب‌پذیر، نگهداری و مراقبت و توان‌بخشی معلولان و آماده‌سازی آنان برای ازسرگیری زندگی عادی در جامعه، توسعه‌ی پژوهش‏های کاربردی برای پیش‌گیری از معلولیت‏ها و آسیب‏های اجتماعی و بازپروری آسیب‌دیدگان اجتماعی» است. بر اساس آمار منتشرشده بیش از یک‌میلیون مستمری تحت پوشش بهزیستی‌اند که از نظر مبلغ مستمری مشابه کمیته‌ی امداد است.

خط صلح با تعدادی از افرادی که عضو کمیته‌ی امداد و بهزیستی‌اند، گفت‌وگو کرده:

خدیجه‌ی پنجاه‌ودوساله که با برادرش در شهر سردشت آذربایجان غربی زندگی می‌کنند. هر دوی آن‌ها مجردند. خدیجه به خط صلح می‌گوید: «من و برادرم تحت پوشش کمیته‌ی امداد بودیم. برادرم سرپرست بود و پولم ماهانه به ‌حساب او واریز می‌شد و او پول را به من نمی‌داد. سال‌ها با این وضعیت ادامه دادم. چندبار به کمیته شکایت کردم، ولی جوابی نگرفتم. من هم از کمیته خارج شدم و بعداً تحت پوشش بهزیستی قرار گرفتم. چون برادرم سرپرست بود، پول به ‌حساب او واریز می‌شد و به من هیچ پولی نمی‌داد. با این گرانی با پولی که می‌گیریم، نمی‌توانم زندگی روزانه را بچرخانم. قیمت‌ها خیلی بالا رفته. هزینه‌ی یک کیسه برنج سیصدوده‌هزار تومان است. اگر با کمک‌های فامیل و خیّرین نبود، نمی‌توانستم مایحتاج روزانه‌ی خودم را تهیه کنم.»

فاطمه، شصت‌ساله، ساکن سردشت که صاحب پنج فرزند است به خط صلح می‌گوید: «همسرم بیکار است و کرایه‌نشینیم. هیچ منبع درآمدی نداریم و خودم هم خانه‌دارم. تصمیم گرفتم به کمیته‌ی امداد بروم و تحت پوشش آن‌ها قرار بگیرم. نامه‌ای نوشتم و به کمیته مراجعه کردم. زنان کارمند آن‌جا با بی‌اعتنای به من جواب دادند و اصلاً از وضعیت زندگی ما نپرسیدند؛ فقط گفت همسر داری، گفتم بله؛ بعد گفت برو بیرون؛ زنی که طلاق نگرفته، اصلاً تحت پوشش کمیته قرار نمی‌گیرد.»

همسر مریم فوت کرده و خودش سرپرستی پنج پسر و سه دخترش را به عهده گرفته. مریم به خط صلح می‌گوید: «بعد از فوت همسرم به عضویت کمیته‌ی امداد در آمدم. مقرری‌ای که کمیته برایمان واریز می‌کرد، خیلی کم بود و کفاف مخارجمان را نمی‌داد. فرزندانم را در شرایط دشواری بزرگ کردم. هرسال تابستان به کوره‌های آجرپزی می‌رفتیم که بتوانیم هزینه‌های زندگی‌مان را دربیاوریم؛ بعد که بچه‌ها بزرگ شدند و ازدواج کردند، از کمیته زنگ زدند و گفتند چون بچه‌هایت بزرگ ‌شده‌اند، دیگر نمی‌توانم تحت پوشش کمیته باشم. این در حالی است که فرزندانم دنبال زندگی خودشان رفته‌اند و من برای تامین مخارج زندگی‌ام با مشکل روبه‌رو شده‌ام.»

لیلا، زن چهل‌وسه‌ساله‌ای که همسرش کولبر بوده و با شلیک نیروهای مرزی کشته ‌شده، به خط صلح می‌گوید: «بعد از کشته‌شدن همسرم به دلیل این‌که دو کودک پنج و دوازده‌ساله داشتم، چندبار به کمیته‌ی امداد رفتم. توانستم عضو کمیته شوم و به‌سختی اجاره‌ی خانه‌ام را می‌دهم. گفتند اگر از کمیته درخواست کنم، برایم خانه می‌سازند. من هم به کمیته مراجعه کردم. آن‌ها به من گفتند که باید خودم زمین را بخرم. خرید زمین در توان من نیست و برای یک زمین باید مبلغی نزدیک به صدمیلیون تومان پول داشته باشم که امکان ندارد بتوانم چنین مبلغی را پرداخت کنم.»

حمایت‌های محدود کمیته‌ی امداد و بهزیستی برای تامین حداقل‌های زندگی هم کافی نیست. مستمری‌های پرداخت‌شده پانزده‌درصد هزینه‌ها را بر اساس خط فقر مطلق از نظر بانک جهانی پوشش می‌دهند؛ با این‌ وجود تعداد زیادی از شهروندان که زیرخط فقر زندگی می‌کنند، به دنبال عضویت در این نهادها هستند. نهادهای حمایتی با وجود اهدافی که گفته می‌شود برای آن تاسیس ‌شده‌اند، نتوانسته‌اند تغییر و تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر زندگی شهروندان داشته باشند. بر اساس مفهوم «هرزه‌نگاری فقر» خیریه‌ها مسئله‌ی فقر را نادیده می‌گیرند و انسان‌ها را با دادن صدقه‌ای ناچیز راضی نگه می‌دارند. مثلاً در اغلب محل‌های عمومی صندوق‌های جمع‌آوری صدقه‌ی کمیته‌ی امداد نصب‌ شده. به گفته‌ی مدیران کمیته‌ی امداد در نه‌ماهه سال جاری چهارصدوسی‌وچهارمیلیارد تومان صدقه جمع‌آوری ‌شده. این در حالی است هر چندوقت یک‌بار پرده از فسادهای هزاران‌میلیارد تومانی برداشته می‌شوند.

پانوشت‌ها:

۱- روند صعودی فقر غذایی در ایران، میدان، ۱۸ شهریورماه ۱۴۰۰.

۲- میزان جدید مستمری خانواده‌های تحت پوشش کمیته‌ی امداد و بهزیستی اعلام شد، تسنیم، ۵ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰.

۳- توانمندسازی جامعه‌ی هدف، اصلی‌ترین هدف بهزیستی، بهزیستی، ۷ مردادماه ۱۳۹۹.

۴- سالنامه‌ی آماری سازمان بهزیستی کشور، بهزیستی، ۱ آبان‌ماه ۱۴۰۰.