توجه به توسعه روستا از جمله مهم­‌ترین اقدامات اقتصادی و اجتماعی کشورهایی مانند ایران است؛ زیرا کشاورزی بخش عظیمی از اقتصاد کشور را به خود اختصاص داده است. اما متاسفانه همواره شاهد تداوم مهاجرت روستاییان به شهر و گسترش حاشیه‌نشینی بوده‌ایم. در مطلب حاضر به عوامل تضعیف‌کننده رشد کشاورزی، دلایل مهاجرت، تاثیر کرونا بر کشاورزی، توصیه‌ای جهانی در خصوص توسعه پایدار کشاورزی، پیامدهای مهاجرت به شهر و نیز حاشیه‌نشینی خواهیم پرداخت.

دلایل مهاجرت روستاییان به شهر

مهاجران روستایی عمدتا جهت دست یافتن به  شغل و درآمد بیشتر، دستیابی به جاذبه‌های عمومی اجتماعی و فرهنگی شهری و نیز امکانات رفاهی تفریحی، کوچ می‌­کنند. کمبود زمین و مساله مالکیت نیز از جمله عوامل تاثیرگذار دیگر است.

امروزه پیشرفت فناوری و نیز ارتباطات، موجب مقایسه سبک زندگی، خلق نیاز، بالاتر بردن سطح توقعات و در نهایت دامن زدن به جلای اقامتگاه روستاییان شده است. همانطور که می‌­دانید ایران در منطقه نیمه‌خشک و در جنوب نیم‌کره شمالی زمین قرار دارد و به دلیل موقعیت خاص خود در کشاورزی دارای مزیت نسبی نبوده و عدم درک صحیح مسئولین امر و برنامه‌ریزی ناصحیح، منجر به تضعیف اقتصاد کشاورزی و به تبع، کوچ روستاییان به شهر شده است. مسائل ساختاری متعددی در وقوع این امر دخیل هستند؛ مانند: اقتصاد متکی به نفت، قرار گرفتن ایران در منطقه نیمه‌خشک، تبدیل شدن شهرها به عنوان محل تمرکز مازاد اقتصادی، و اقتصاد مورد تحریم.

ابوالقاسم داداشلو نماینده استان آذربایجان شرقی مهرماه 1399 در شورای عالی استان­ها با بیان اینکه در بررسی وضعیت روستاها ملاحظه می‌شود که از چند سده اخیر با رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهان عقب‌ماندگی مناطق روستایی بیشتر عیان شده است گفت: در کشور ما نیز در اثر سیاست‌های توسعه‌ای بخشی و توجه به بخش صنعت و کشاورزی در قالب کشت و صنعت، متاسفانه تنها کشاورزی سنتی و بومی مناطق کشور از رونق افتاد و عملا توجیه خودش را از دست داد. این مهم موجب مهاجرت سیل عظیم روستاییان به شهرهای بزرگ به ویژه تهران شده است. این عضو شورای عالی استان­ها با تاکید بر اینکه پیش­تر تعدادی از مدیران و سیاست­گذاران، صرفا بر توسعه کشاورزی در روستاها متمرکز بودند بیان کرد: امروزه نتایج نشان می‌­دهد که توسعه روستایی صرفا از این طریق محقق نمی‌شود. روستا جامعه‌ای است که دارای ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مختلف بوده و نیازمند توسعه همه جانبه است.

تاثیر کرونا بر کشاورزی:

باز شدن پای اثرات مخرب ویروس کرونا بر ابعاد کشاورزی کشور و اپیدمی شدن آن در زمینه امنیت غذایی پیامدهای متعددی به همراه داشته است. به گفته صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه کشاورزی تغییر و افت تولید، عدم صادرات، افزایش هزینه تولید، تاثیر بر حمل و نقل و کاهش مصرف و غیره از اثرات مخرب کرونا در حوزه کشاورزی است. کاهش تقاضا برای محصولاتی همچون سبزی، صیفی و تازه‌خوری، کاهش صادرات محصولات غذایی و کشاورزی به دلیل بسته شدن مرزها و قرنطینه‌های بهداشتی از دیگر پیامدها است که این صادر نشدن موجب انباشته شدن و ارزان‌تر شدن محصولات شده؛ این امر نتیجه‌ای جز کاهش درآمد و تولید و از دست رفتن مشتری را به دنبال نداشت. تا زمانی که تعاملات اجتماعی و تبادلات مرزی همانند قبل شود بخش کشاورزی تحت تاثیر این بحران قرار می‌گیرد و جامعه باید بداند در زمان این بحران چگونه تغییراتی در الگوی مصرف خود ایجاد کند و بازاریابی و فروش محصولات کشاورزی چگونه خود را با این بحران وفق دهند. تحقق این امر علاوه بر تلاش تولیدکننده و اطلاع‌رسانی به وی، به حمایت بیشتر دولت در خرید تضمینی محصولات و تنظیم بهتر بازار و استفاده از نیروهای متخصص نیاز دارد.

توصیه‌ای جهانی در خصوص توسعه پایدار روستایی

در سال ۱۹۹۱، دولت هلند و سازمان بین­‌المللی خاوبار و کشاورزی (فائو) بیانیه‌ای مشترک تحت عنوان «بیانیه و دسـتورالعمل دن بـوش در ارتباط با اقدام برای توسعه کشاورزی و روستایی پایدار» منتشر کردنـد کـه بـر اساس آن، باید استفاده گسترده و بیش از حـد جهـان صـنعتی از منـابع تجدیدناپذیر، مهـاجرت بی­ رویه روستاییان به شهرها، آلودگی محیط زیست و مشکلات ناشی از مـواد زائـد صـنایع، و ایجاد نظام­‌های تولیدی ناپایـدار مورد تعدیل و تغییرات بنیادین قرار می­‌گرفت. همچنین، در ایـن بیانیـه، تمهیـدات لازم بـرای هشـت برنامـه بین­‌المللی پیش‌­بینی شده بود.

­اساس توسعه کشاورزی و روستایی پایدار در فصل 14 از دستورالعمل ۲۱ مربوط به توسعه پاییدار شامل موارد زیر است:

1. تبیین و تدوین یـک چـارچوب سیاسـت­‌گـذاری ملـی منسـجم و همـه­‌جانبـه کـه تعدیل­‌های ساختاری، یارانه‌ها و مالیات‌ها، قوانین و مقررات، انگیزه‌ها و پاداش‌هـا، فناوری‌ها، تجارت خارجی، گـرایش‌هـای جمعیتـی و دیگـر عوامـل تاثیرگـذار در کشاورزی را مورد ملاحظه جدی قرار می‌دهد.
2. ایجاد ظرفیت­‌های انسانی و نهادی، و زمینـه‌سـازی بـرای تصـمیم‌­گیـری مقتدرانـه روستاییان و در کنار آن، آموزش مهارت­‌های لازم در زمینه مدیریت منابع به آن­ها.
3. توسعه فنون کشاورزی مانند استفاده از کود سبز، تناوب زراعـی، مـدیریت تلفیقـی آفات و تغذیه تلفیقی نباتات زراعی به منظور کاهش استفاده از کودهای شـیمیایی و سموم گیاهی.
4. به­سازی وضعیت امور زیربنایی مانند اعتبارات، صنایع تبدیلی، خـدمات روسـتایی همراه با توسعه صنایع روستایی و دیگر زمینه­­های اشـتغال از جملـه فرصـت­هـای شغلی خارج از مزرعه.
5. محافظت و استفاده عقلایی از زمین، آب و منابع ژنتیک حیوانی و گیاهی.
6. به­‌کارگیری سیاست­هایی در راستای تولید انـرژی تجدیدشـونده، و زمینـه­سـازی و تشویق و تبلیغ برای استفاده تلفیقی از انرژی­های فسیلی و تجدیدشونده.

همچنین در دستورالعمل ۲۱ درباره توسعه پایدار، این‌گونه آمده بود که موفقیت در گرو مشارکت مردم روستانشین از جمله زنان، تفویض اختیارات لازم به سطوح محلی، تغییر نقش دولت در راستای اتخاذ سیاست­های مطلوب­تر در زمینـه اختصـاص منـابع، دسترسی به زمین زراعی، تقویت تحقیقات کشاورزی دولتی با تاکیـد و اهمیـت بیشـتر برای دانش و روش­های بومی و محلی و نظایر آن است( برگرفته از مقاله: “نظرسنجی از روستاییان در مورد چالش­های توسعه پایدار روستایی؛ مطالعه موردی دهستان ساروق، شهرستان اراک؛ نوشته: محمد حسین کریم و ابوالحسن هاشمی).

شکل­‌گیری حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از پیامدهای عمده مهاجرت به شهر

حاشیه‌نشینی در واقع حاصل اشتغال حاشیه‌ای مهاجران است که به موجب آن هرگز دستمزد آن­ها تکاپوی یک زندگی حداقل در درون شهر را نمی‌­دهد. پیامدهای حاشیه‌نشینی و تاثیر آن بر احساس امنیت عمومی از این قرار است:

الف. استقرار در مناطق فقیرنشین به عنوان عاملی برای توسعه و کاهش احساس امنیت عمومی در مناطق فقیرنشین.
ب. دفاع جدی از موجودیت خود علی رغم احساس امنیت عمومی ضعیف
ج. اعتقاد صرف به مسئولیت دولت در رابطه با وضعیت خود و نادیده گرفتن نقاط ضعف خویش
د. افزایش احساس امنیت عمومی و مبارزه با پیامدهای منفی مهاجرت به ویژه در میان نسل­های دوم به بعد.

ازجمله پیامدهای مهاجرت عدم تجانس بین حاشیه‌نشینان و شهرنشینی به عنوان عمده­ترین عامل کاهش احساس امنیت عمومی و افزایش بزهکاری اجتماعی است. در همین رابطه باید اضافه کرد مهاجرانی که کار خود را از دست می­دهند اغلب به واکنش‌­های نامطلوبی مبتلا می‌شوند. در آنان ضربه شدید روانی و بی­خوابی حادث شده و گاهی به اعتیاد روی می­آورند. مجرمان بیشتر با استفاده از ساده لوحی و بی‌ت‍جربگی جوانان مهاجر، آنان را در میادین کاریابی و چهار راه‌ها و صف سینماها و…با ابزار همدردی و طرح دوستی به سوی ارتکاب جرایم می­کشانند.

پیامدهای ­مهاجرت روستا ـ شهری

مجموعه‌ای پیچیده از عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در پدیده مهاجرت روستا-شهر تاثیر دارند. این فرایند هم بر حجم و رشد جمعیت یک جامعه اثرگذار است هم در ساخت و توزیع جمعیت، تغییرات قابل‌ملاحظه ایجاد می‌کند. مهاجرت روستا-شهر تعادل نسبت مردان و زنان را در دو منطقه شهری و روستایی برهم می‌زند. در مناطق شهری افزایش تعداد مردان جوان یکی از اثرات این فرایند است. امروزه با توجه به این که سهم جمعیت شهری و روستایی برعکس شده است و نسبت قابل توجهی از جمعیت شهرها را مهاجرین روستایی تشکیل می­دهند، می­توان به اهمیت موضوع مهاجرت‌های روستا- شهری پی برد؛ یعنی مهاجرت جمعیتی که تا سه دهه قبل جزو جمعیت مولد کشور به حساب می­آمد، اکنون به صورت خیل عظیم افراد مشغول به کار هستند یا در مشاغل کاذبی مانند دست­فروشی و واسطه‌گری مشغول می­باشند.

وقتی فرهنگ­های مختلف با آداب و رسوم و هنجارهای متفاوت از نقاط مختلف در یک نقطه جمع شود و انواع هنجارها حاکم باشد، در نتیجه هر فرد یا گروه به یک نوع هنجار رفتار می­کند و هنگامی که اشخاص محیط­شان عوض شود، دیگر هیچ احساسی نسبت به پای­بندی به اصول و هنجارها در خود حس نمی­کنند و در نتیجه هرج و مرج و آشفتگی رخ می­دهد. نتیجه نهایی مهاجرت از روستا به شهر و از بخش و تولید به بخش خدمات، رشد مسائل آنومیک در جامعه است. (1)

به هر حال با تمام شرحی که رفت به نظر می­‌رسد که دولت به عنوان متولی امر باید تمهیدات جدی­‌تری در این خصوص بیاندیشد و سیاست مهاجرت معکوس را در دستور کار خود قرار دهد.

1: (برگرفته از مقاله: پیامدهای مهاجرت از روستا به شهر در خرم‌آباد بر احساس امنیت عمومی؛ نوشته: نسرین باقری و سعیدرضا صید رضایی).