دوازده برابر میانگین جهانی، رتبه اول در خاورمیانه و دوم در آسیا به نسبت تعداد خودرو، یکی از کشورهای قعر جدول در دنیا و سومین عامل مرگ و میر در ایران؛ این‌ها توصیفاتی است که از وضعیت تصادفات رانندگی در ایران می‌شود. وضعیتی که سالانه نزدیک به ۸۰۰ میلیارد تومان خسارت مالی و دستکم ۱۷ هزار کشته بر جامعه ایران تحمیل می‌کند.
اگرچه تصادفات رانندگی سالانه در جهان بیش از ۲۵ میلیون نفر را به کام مرگ کشانده یا مصدوم می‌کند، اما تلفات جانی این سوانح در ایران (هم مرگ و هم مصدومیت‌های مادام‌الاعمر) بسیار فراتر از آن چیزی است که در دیگر کشورها بر جای گذاشته می‌شود. به عنوان نمونه در حالی که سوانح رانندگی نهمین عامل مرگ و میر در جهان است، در ایران این عامل جایگاه سوم را داشته و سبب ۳۰ درصد کل مرگ‌ها در ایران است.
وضعیت سوانح رانندگی از جهت خسارات جانی آن در ایران به حدی است که این کشور در میان ۱۸۰ کشور جهان، در قعر جدول در میان ۱۰ کشور آخر از منظر امنیت جاده‌ای و ترافیک قرار دارد. فقدان همین امنیت است که سوانح رانندگی را به یکی از چالش‌های اصلی نظام پزشکی-درمانی ایران تبدیل کرده است.
در همین زمینه جلیل حسینی رییس چهارمین کنگره سلامت مردان که دی‌ماه سال جاری برگزار شد حوادث ترافیکی را یکی از عوامل اصلی هدف قرار گرفتن سلامت مردان در ایران دانسته بود. حوادثی که اعداد و ارقام نشان از فاجعه بودن آن‌ها دارند.

آمارها چه می‌گویند؟
اگرچه آمارهای مربوط به قربانیان و مجروحان حوادث رانندگی در ایران متغیر بوده و نهادهای مختلف در برخی موارد آمارهای متفاوتی را ارائه می‌کنند؛ اما آن‌چه روشن است این است که میزان حوادث رانندگی در ایران و به تبع آن مجروحان و قربانیان آن به حدی بالاست که چند هزار اختلاف در آمارها، صحت آن را زیر سوال نبرده و در صورت پذیرش کمترین آن نیز باز هم چیزی از عمق فاجعه کم نمی‌کند.
برای درک بهتری از میزان بالای تصادفات رانندگی در ایران کافی است به عنوان نمونه بدانیم تا سال ۹۶ به طور متوسط در هر دو ساعت پنج نفر جان خود را در این سوانح از دست داده‌اند؛ یعنی روزانه ۶۰ نفر و سالانه چیزی بیش از ۲۱ هزار نفر. سیاوش صحت، دبیر علمی جامعه جراحان ایران اسفندماه سال ۹۶ با بیان این آمار گفته بود: “در جریان حوادث رانندگی در ایران طی ۲۰ سال گذشته بیش از ۴۰۲ هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند”. او “مرگ زود هنگام” در نتیجه حوادث رانندگی را سبب از دست رفتن چهار میلیون سال عمر در ایران خوانده بود.
این عضو فرهنگستان پزشکی همچنین گفته بود که از سال ۵۷ تا ۸۸ بیش از ۲۴ هزار نفر در ایران به دلیل وقوع حوادث رانندگی مجرم شناخته شده و به زندان محکوم شده‌اند.
در همین حال حسین کولیوند، رییس اورژانس ایران نیز به عنوان یکی از نهادهایی که به طور مستقیم با موضوع قربانیان سوانح رانندگی در ایران در ارتباط است مهر ماه سال ۹۷ تعداد کشته شدگان این سوانح را سالانه ۱۶ هزار نفر دانسته بود.
سرانجام کمال هادیانفر، رییس پلیس راهور نیروی انتظامی به عنوان مرجع اصلی مسئول در تصادفات رانندگی در ایران بهمن ماه سال جاری آمار قربانیان تصادفات رانندگی در ایران را “هر نیم ساعت یک نفر” اعلام کرد؛ یعنی هر روز دست کم ۴۸ نفر و هر سال بیش از ۱۷ هزار و ۵۰۰ نفر در ایران در نتیجه سوانح رانندگی جان خود را از دست می‌دهند.
اما در این میان آمار مجروحان و مصدومان سوانح رانندگی در ایران عمدتا مورد غفلت قرار گرفته و فراموش می‌شود. حال آن‌که تعداد قابل توجهی از این مصدومان به دلیل نوع مصدومیت و یا شدت آن مجبور هستند تبعات جسمی، روحی و اقتصادی آن را گاهاً تا آخر عمر خود تحمل کنند.
در همین زمینه سیاوش صحت، دبیر علمی جامعه جراحان ایران اسفند ماه سال ۹۶ تعداد کل مصدومان حوادث رانندگی در ایران در جریان ۲۰ سال قبل از آن را بیش از چهار میلیون و ۵۹۰ هزار نفر دانسته بود. حال آن‌که بر اساس گزارش پزشکی قانونی در شهریور ماه سال ۹۷ به طور متوسط سالانه نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر در ایران در نتیجه حوادث رانندگی مجروح، مصدوم و معلول می‌شوند.
مهرماه سال ۹۷ نیز حسین کولیوند رییس اورژانس ایران گفته بود: “سالانه نزدیک به ۳۷۰ هزار نفر بر اثر تصادفات رانندگی دچار مصدومیت شده که از میان آن‌ها بین ۱۵ تا ۲۰ درصد یعنی ۶۰ تا ۷۰ هزار نفر دچار معلولیت دائمی می‌شوند”.
عین‌اله جهانی، معاون اجتماعی و فرهنگی ترافیک پلیس راهور ناجا نیز دی‌ماه سال جاری با اعلام این‌که روزانه هزار نفر در اثر سوانح رانندگی مصدوم می‌شوند، گفته بود از این تعداد ۱۰ درصد مصدومین ویلچری می‌شوند. این یعنی سالانه دستکم سه هزار و ۶۵۰ نفر در ایران در نتیجه تصادفات رانندگی دچار معلولیت شده و ناچار به استفاده از صندلی چرخ‌دار می‌شوند.
مرگ سالانه دستکم ۱۷ هزار نفر و مصدومیت ۳۶۵ هزار در حوادث رانندگی در ایران به این معنی است که سالانه بیست صدم درصد از جمعیت ایران به دلیل تصادفات رانندگی کشته و ۴ درصد مصدوم می‌شوند. در پایان برای درک بهتر از فاجعه بودن این آمار کافیست بدانیم آمار قربانیان تصادفات رانندگی در سوئد، سه هزارم درصد (سالیانه ۳۲۵ کشته)، در لهستان، نه صدم درصد (سالیانه سه هزار و ۵۰۰ کشته) و در ترکیه دوازده صدم درصد (سالیانه ۱۰ هزار کشته) است.

عامل تصادفات رانندگی در ایران چیست؟
بی‌توجهی و عدم رعایت قانونی از سوی رانندگان، غیراستاندارد و ناامن بودن جاده‌ها، عدم ایمنی حداقلی خودروها یا فقدان تکنولوژی مناسب نهادهای امدادی؛ این‌ها معمول‌ترین دلایلی است که گروه‌های مختلف دخیل در سوانح رانندگی به عنوان اصلی‌ترین دلایل فاجعه‌بار بودن این سوانح در ایران عنوان می‌کنند. رانندگان با سرزنش کارخانه‌های خودروسازی، خودروهای تولیدی آن‌ها را مقصر اصلی حوادث رانندگی می‌دانند؛ خودروسازها بی‌احتیاطی و عدم رعایت قانون توسط رانندگان را به عنوان دلیل معرفی می‌کنند؛ پلیس هر دو را مورد سرزنش قرار می‌دهد و نهایتا کارشناسان از عدم استاندارد بودن جاده‌ها شکایت می‌کنند.
این آشفتگی در تشخیص عوامل اصلی موثر در سوانح رانندگی در ایران در حالی است که یافته‌های پژوهشی که در سال ۱۳۸۵ در ایران انجام شده نشان می‌دهد فقدان نیروی انسانی متخصص به عنوان کارشناس تصادفات و عدم تحلیل کارشناسانه و علمی تصادفات یکی از علل اصلی عدم کاهش شمار سوانح ترافیکی در ایران است(1).
با این وجود اما می‌توان نقش سه عامل اصلی سوانح رانندگی در جهان یعنی عامل انسانی، عامل خودرو و عامل محیط را در ایران نیز مورد توجه قرار داد. به ویژه این‌که آمارهای ارائه شده از سوی نهادهای مسئول ترافیکی نشان می‌دهد فاجعه سوانح رانندگی در ایران محصول وجود ضعف‌های شدید در هر سه عامل است.

عامل انسانی
آمارهای منتشر شده از سوی مسئولان و نهادهای مرتبط با ترافیک و سوانح رانندگی در ایران نشان می‌دهد عامل انسانی اگر نه نقش اصلی، دستکم نقش فوق‌العاده مهمی در بروز تصادفات رانندگی در ایران دارد.
سیاوش صحت، دبیر علمی جامعه جراحان ایران و عضو فرهنگستان پزشکی اسفند ماه سال ۹۶ با تاکید بر نقش رانندگان به عنوان عامل انسانی در بروز تصادفات در این باره گفته بود: “سرعت غیرمجاز با ۲۲ درصد، انحراف به چپ، با ۲۱ درصد، بی‌توجهی به مسیر با ۲۰ درصد و عدم رعایت حق تقدم با حدود ۱۷ درصد مهم‌ترین علل عمده تصادفات است”.
در همین زمینه صحبت با تلفن همراه، عدم توجه به محدودیت سرعت، نداشتن و دقت و تمرکز کافی، خستگی و خواب‌آلودگی و حالت‌های ناشی از مصرف الکل و مواد روان‌گردان، رعایت نکردن فاصله مجاز و همچنین سبقت غیرمجاز از قانون‌شکنی‌هایی هستند که عموما توسط رانندگان وسایل نقلیه موجب وقوع تصادفات رانندگی می‌شوند.
در پژوهشی نیز که در سال ۱۳۸۵، یعنی زمانی که به طور متوسط در هر روز ۹ نفر در تصادفات رانندگی در ایران کشته می‌شدند، انجام شده عامل انسانی به تنهایی در ۲۳ درصد از تصادفات نقش اصلی را داشته که در ۶۴ درصد آن بی‌توجهی راننده موثر بوده است(2).
بر اساس آمارهای منتشر شده از پلیس راهور ناجا در بهمن‌ماه سال جاری نیز در ۳۶ از تصادفات منجر به فوت ۹ ماهه اول سال بی‌توجهی راننده به جلو به دلایل مختلف به ویژه صحبت با تلفن همراه علت وقوع تصادف بوده است.
حتی در تصادفات درون‌شهری نیز نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد عدم توجه به جلو، عدم رعایت حق‌تقدم و عدم رعایت فاصله طولی از اصلی‌ترین دلایل بروز تصادف هستند. به عنوان نمونه بر اساس پژوهشی که در مورد تصادفات درون‌شهری در اصفهان در فاصله سال‌های ۸۸ و ۸۹ انجام شده، این عوامل به اضافه سرعت و سبقت غیرمجاز از اصلی‌ترین دلایل تصادفات منجر به فوت بوده است(۳).

عامل خودرو
یکی دیگر از علل اصلی وقوع تصادفات در ایران و به ویژه تصادفات منجر به فوت یا مصدومیت‌های شدید سرنشینان، عدم استاندار بودن خودروها از منظر نکات ایمنی به کار گرفته شده در تولید و تکنولوژی آن است. در این زمینه فقدان تکنولوژی روز دنیا در تولید خودرو، فقدان تجهیزات هشدار دهنده، فقدان کیسه هوا، عدم استفاده از مواد آلیاژی استاندارد و همچنین عدم رعایت نکات ایمنی در تولید خودرو از اصلی‌ترین مواردی است که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد.
به عنوان نمونه آمارهای پلیس راهور نیروی انتظامی نشان می‌دهد در ۱۱ سال گذشته، در ۳۴ درصد موارد تصادفات منجر به فوت یا مصدومیت شدید خودروی مورد استفاده خودروی پراید بوده است.
کمال هادیانفر، رییس پلیس راهنمایی و رانندگی نیز شهریورماه سال جاری با اشاره به نقش عامل خودرو در افزایش موارد فوت سرنشینان در تصادفات رانندگی از ناایمن بودن خودروهای داخلی در ایران به ویژه خودروی پراید به شدت انتقاد کرده و گفته بود: “ما بارها به خودروسازان هشدار دادیم که تولید خودرویی مانند پراید ایمنی مناسبی ندارد”. او همچنین از قصد پلیس راهور مبنی بر توقف شماره‌گذاری پراید از سال آینده خبر داده بود.
توقف تولید و یا شماره‌گذاری خودرو پراید موضوعی است که تاکنون بارها در ایران از سوی مقامات دولتی و پلیس مطرح شده و تازگی ندارد. با این وجود اما تاکنون تلاش‌ها برای توقف تولید یا شماره‌گذاری این خودرو به سرانجام نرسیده است.
در عین حال تیمور حسینی، فرمانده پلیس‌راه در ایران نیز شهریورماه سال جاری با تاکید بر قصد پلیس برای توقف شماره‌گذاری پراید گفته بود: “این خودرو در هر تصادفی غیرایمن دیده می‌شود و یک بار برای همیشه باید تعیین تکلیف شود. چرا که سهم دخالت این وسیله در سوانح منجر به مرگ بسیار بالاست”.

عامل محیط
ناایمنی جاده‌ها، عدم رعایت استاندارهای جهانی در طراحی و ساخت راه‌ها و همچنین خرابی و آسیب دیدگی راه و عدم تعمیر به موقع آن از دیگر عواملی است که به عنوان علل اصلی تصادفات در ایران شناخته می‌شود.
پژوهشی که در مورد تصادفات در ایران در سال ۸۵ انجام شده نشان می‌دهد عامل انسانی و عامل محیط (جاده و راه) به طور مشترک عامل نزدیک به ۵۰ درصد تصادفات در ایران هستند(۴).
کمال هادیانفر، رییس پلیس راهور نیروی انتظامی نیز شهریورماه سال جاری با اشاره به عامل محیط در وقوع تصادفات رانندگی از شناسایی بیش از ۳ هزار نقطه حادثه خیز در جاده‌های ایران خبر داده بود. او در عین حال با انتقاد از وزارت راه و شهرسازی در عدم تعمیر راه‌های حادثه‌خیز گفته بود: “ما نمی‌دانیم دولت و وزارت راه چه بهانه‌ای دارد که نسبت به رفع نقاط حادثه‌خیز اقدام نمی‌کند اما معتقدیم که اگر نقاط حادثه خیز به طور کامل برطرف شود، آمار تصادفات جاده‌ای کاهش چشم‌گیری خواهد داشت”.
عرض کم، تردد بالا نسبت به ظرفیت جاده، قدیمی بودن زیر ساخت‌های مسیر، کوهستانی بودن و احتمال ریزش سنگ، برف‌گیر بودن، نور کم، عدم وجود خط کشی، فقدان تابلوهای هشدار دهنده کافی و همچنین وجود چاله و فرورفتگی در جاده از اصلی ترین مواردی هستند که به نظر کارشناسان ایمنی تردد خودروها در جاده‌های ایران را به شدت تهدید می‌کنند.
با توجه به این مطالب روشن است که در ایران هر سه عامل وقوع تصادفات در بالاترین و شدیدترین وجه خود فعال بوده و در بروز سوانح رانندگی نقش دارند. به ویژه آنکه ترکیب این سه عامل جاده‌های ایران را به تابوت هایی برای تردد وسایل نقلیه تبدیل کرده است.

پانوشت‌ها:
۱‌- بررسی نقش عامل انسانی در بروز و شدت تصادفات جاده‌ای بر اساس مدل‌های رگرسیون LR و CART، علیرضا پاک گوهر، محدثه خلیلی، محمود صفارزاده، فصلنامه مطالعات مدیرین ترافیک، تابستان ۸۸
۲‌- همان
۳‌- بررسی علل تصادفات در بزرگراه‌ها (مورد مطالعه: بزرگراه‌های درون شهری اصفهان)، علی زنگی آبادی، غلامرضا شیران، خیری گشتیل، فصلنامه مطالعات راهور، شماره ۱۷، فروردین ۹۱
۴‌- بررسی نقش عامل انسانی در بروز و شدت تصادفات جاده‌ای بر اساس مدل‌های رگرسیون LR و CART، علیرضا پاک گوهر، محدثه خلیلی، محمود صفارزاده، فصلنامه مطالعات مدیرین ترافیک، تابستان ۸۸