اخرین به روز رسانی:

ژانویهٔ ۲۸, ۲۰۲۵

لزوم برخورداری از بهداشت روانی و فیزیکی در زندان/ مهدی خدایی

با نگاهی به وضعیت بند 350 زندان اوین و سالن 12 زندان رجایی شهر کرج

در بسیاری از استانداردها و گزارش های حقوق بشر، به منظور سنجش رویکرد انسانی و رعایت مولفه های حقوق بشر از سوی دولت ها و حکومت ها، همواره از شرایط زندان و برخورد با زندانیان به عنوان سنجه هایی نام برده می شود که می توانند به عنوان سنجش رویکرد انسانی مورد استفاده قرار گیرند. وضعیت روحی، جسمی زندانیان و خانواده های آن ها، به عنوان افرادی که از آزادی خود محروم شده اند، تابع پایبندی دولت ها و حکومت ها به قوانین حقوق بشر است.

با توجه به این اصل که حقوق جهانی بشر هیچ حد و مرزی به نام زندان نمی شناسد، این حقوق شامل حال تمامی افراد بازداشت شده و زندانی می شود. حقوقی از جمله: حق برخورداری از احترام به حیثیت فردی، حق محفوظ ماندن از اعمال شکنجه و سورفتار، حق برخورداری از بهداشت،  حق احترام به شان انسانی، حق برخورداری از اجرای عادلانه ی قانون، حق برکنار بودن از هر نوع تبعیض، حق بر حذز بودن از بردگی، حق آزادی اندیشه، حق آزادی وجدان، حق آزادی مذهب، حق زندگی خانوادگی و حق شکوفایی فردی. (1)

رعایت حقوق بازداشت شدگان و زندانیان به عنوان افراد بی دفاع، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و بر اساس ماده ی 2 اعلامیه ی جهانی حقوق بشر و مواد(1) 2، (1) 10 و 26 حقوق مدنی و سیاسی، سازمان ملل متحد که برای برخورداری افراد از حقوق و آزادی ها و نیز تساوی افراد در برابر قانون و عدم تبعیض تاکید دارد، اسناد گوناگونی در سطح بین المللی به جهت بهبود شرایط و استاندارهای بازداشت گاه ها و زندانیان به تصویب رسیده است که از مهم ترین آن ها می توان به قوانین “حداقل استاندارد در رفتار با زندانیان” اشاره نمود که معیارهایی برای اسکان، تغذیه، مراقبت پزشکی و پوشاک زندانیان ارائه می کند. این معیارها اصول راهنمایی هستند که طبق آن ها فضای زندان ها انسانی تر می شود و هم چنین به حقوق انسانی افراد، احترام بیش تری گذاشته می شود. این اصول ابتدا در سال 1955 به تصویب رسید و در سال های 1957 و 1977 شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل متحد اصلاحیه هایی به آن افزود. در سال 1988 نیز مجمع عمومی سازمان ملل متحد، بر تعهد خود در اجرای این اصول تاکید کرد و “مجموعه اصول حمایت از تمامی افرادی که به هر شکلی در زندان هستند” را تصویب کرد. (2)

در ایران و پس از انقلاب، زندان ها و بازداشتگاه ها از سوی شورای سرپرستی زندان ها اداره می شد؛ تا هنگامی که در سال 1364 این شورا به سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور تبدیل شد که این سازمان زیر نظر شورایعالی قضایی، به کار خود ادامه می دهد. در این مسیر سازمان زندان ها، اقدام به تدوین آیین نامه ای تحت عنوان آیین نامه ی سازمان اجرایی سازمان زندان و اقدامات تامین و تربیتی کشور نمود که در چهار بخش به تعریف حدود اختیارات مسئولان زندان و نحوه ی رفتار با متهمین و محکومان و حقوق و امتیازات آنان می پردازد.

با گذشت نزدیک به 30 سال از تاسیس سازمان زندان ها، این سازمان هم چنان به صورت آیین نامه ای اداره می شود و تاکنون هیچ گونه قانون مشخص و مدونی در این رابطه به تصویب نرسیده است؛ به گونه ای که عدم تصویب قانون مشخص و مشکلات متعاقب آن همواره مورد اعتراض بسیاری از زندانیان بوده و این در حالیست که در بهار سال 1391، تعدادی از حقوق دانان و وکلای زندانی در بند 350 زندان اوین، نسبت به تدوین پیش نویس برای قانون سازمان زندان ها و ارائه ی آن به رئیس قوه ی قضاییه، اعلام آمادگی نمودند اما متاسفانه پاسخی از سوی مسئولان در این مورد ارائه نشد.

بRajaei-Shahr2ه طور کلی، فضای زندان به دلیل محدودیت های موجود، فشارهای روحی و روانی مضاعفی را بر زندانیان تحمیل می کند و با توجه به این که هیچ فردی نباید بیش تر از آن حکمی که برای وی صادر شده است، متحمل سختی و فشار و محدودیت بشود، توجه به بهداشت روانی و فیزیکی زندانیان باید جزو اولویت های کاری مسئولان قرار بگیرد. تلاش در راستای سالم سازی و بهبود فضای زندان و بهداشت آن را، به دو دسته ی بهداشت روانی و بهداشت فیزیکی می توان تقسیم کرد.

الف: بهداشت روانی

کلیه ی فعالیت ها به منظور افزایش روحیه، بهبود شرایط روانی و بازپروری ذهنی و هم چنین به حداقل رسانیدن فشارها و استرس های روانی احتمالی در حیطه ی بهداشت روانی قرار می گیرد.

متاسفانه طی سالیان اخیر و به ویژه با افزایش رشد 11 برابری تعداد زندانیان پس از انقلاب، (3)(علی رغم افزایش دو برابری جمعیت کشور) و کمبود زیرساخت های مناسب برای زندانیان، شاهد کاهش بهداشت روانی در زندان ها هستیم که از جمله ی آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- ارتباط با اعضای خانواده: از بیش ترین موارد مورد اعتراض زندانیان(به ویژه زندانیان سیاسی زندان های گوناگون کشور)، می توان به تقلیل برخی از حقوق زندانیان در آیین نامه ی سازمان زندان ها در حد امتیازاتی منوط به نظر مساعد مسئولین اشاره داشت. از جمله ی آن ها موارد 213 و 229 آیین نامه است که به مرخصی زندانیان اشاره دارد اما زندانیان سیاسی به ندرت مشمول این موارد می شوند؛ تا حدی که تعدادی از زندانیان بیش از 10 سال از حق مرخصی محروم شده اند. در این خصوص به عنوان نمونه بایستی به سعید ماسوری و محمد نظری در زندان رجایی شهر کرج اشاره کرد و یا زندانیانی علی رغم وجود بیماری صعب العلاج و صدور گواهی عدم تحمل کیفر از سوی مراجع ذی صلاح، هم چنان در زندان به سر می برند. علی معزی، محمدحسن یوسف پورسیفی، احمد دانشپور مقدم و رحیم بنی طایفه از این قبیل اند و یا مواردی که زندانیان پس از فوت اقوام درجه یک خود، هم چنان از مرخصی محروم مانده اند؛ مانند مصطفی نیلی و رضا شهابی. شایان ذکر است که عدم اعطای مرخصی به بیماران در بعضی موارد، به فوت زندانی نیز منجر شده است. محسن دکمه چی، البرز قاسمی شال و حسن ناهید، همگی در زندان اوین فوت کرده اند.

از دیگر موارد مورد اعتراض زندانیان، بحث ملاقات ها است. متاسفانه در زندان ها اصل بر ملاقات کابینی و از پشت شیشه است و در خصوص ملاقات حضوری، بر طبق ماده ی 183 آیین نامه، این امر به عنوان امتیازی در دست مسئولان قرار داده شده است که در صورت صلاحدید و حسن رفتار متهم، به وی تعلق خواهد گرفت که همین قاعده در رابطه با ملاقات خصوصی(ماده ی 185) نیز اعمال می شود.

ممنوعیت تلفنی در بندهای سیاسی زندان ها، به ویژه بندهای 350 زندان اوین و سالن 12 زندان رجایی شهر کرج، از دیگر موارد خلاف رویه های حقوق بشری است که عملاً زندانیانی را که خانواده های آنان در شهرستان های دور زندگی می کنند و امکان مسافرت به منظور ملاقات با زندانی را ندارند، از ارتباط با خانواده، محروم می سازد.

2- عدم تفکیک محکومان از متهمان: متاسفانه چنین تفکیکی در میان زندانیان سیاسی و امنیتی(4) از سوی مسئولان در زندان اعمال نمی شود.

3- عدم شفافیت در رویه های عمل و برنامه ها: نامعلوم بودن روند تصمیم گیری و نیز برنامه ریزی یکی از اصلی ترین عوامل استرس روحی و روانی در میان زندانیان است؛ از جمله این که بارها شاهد بوده ایم علی رغم پیگیری های فراوان خانواده ها و شخص زندانی به منظور اعزام به مراکز درمانی خارج از زندان، در دقایق پایانی و بنا به دلایل نامعلوم این اعزام ها لغو شده و یا حتی تا دقایق پایانی هیچ اطلاع دقیقی از صدور مجوز اعزام به مراکز درمانی از سوی دادستانی در دست نیست.

در موارد دیگری از جمله ادامه تحصیل محکومین بارها شاهد بوده ایم که علی رغم برنامه ریزی چندین ماهه و ثبت نام در دانشگاه از حضور افراد در حوزه های امتحانی و شرکت در امتحان جلوگیری به عمل آمده است. جلوگیری از شرکت دراویش گنابادی، محمد صدیق کبودوند و امید کوکبی در امتحان کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور، از این دست موارد است. بر این اساس زحمات چندین ماهه ی آن ها بی نتیجه می ماند و چنین تصمیم گیری های شخصی در موارد دیگری هم چون عدم اعزام زندانی به مرخصی و آزادی محکوم در زمان مقرر نیز وجود دارد.

4- تبعید ناگهانی: برای یک زندانی، هیچ چیز آزار دهنده تر از جابه جایی در زندان وجود ندارد، حتی اگر این جابه جایی از اتاقی به اتاق دیگر باشد؛ حال آن که متاسفانه به کرات شاهد تبعید بدون دلیل و ناگهانی زندانیان بوده ایم. این بدین معناست که در حکم صادره برای آن زندانیان، حکمی مبنی بر تبعید آن ها به زندان های دیگر وجود نداشته است.

5- حضور نهادهای امنیتی در زندان و پرونده سازی: بارها شاهد انتقال زندانیان به بازداشتگاه های امنیتی بوده ایم که این مسئله خطری جدی برای سلامت روح و روان زندانیان به شمار می رود. انتقال یک باره ی زندانیان از بند عمومی به سلول های انفرادی، تاثیرات به شدت مخربی روی آنان می گذارد. بایستی اشاره کرد که این انتقال ها اگرچه برای افرادی که در دادگاه حکم دریافت کرده اند و در حال سپری نمودن مدت محکومیت خود می باشند، بدون مجوز قضایی ممنوع است اما این رویه هم چنان ادامه دارد.

ب: بهداشت و سلامت فیزیکی

بررسی وضعیت فیزیکی زندانیان و تلاش در جهت بهبود سلامتی آن ها، از وظایف دولت ها است که در این میان، مولفه های بسیاری موثر است.

1- دسترسی به پزشک و روانشناس: بر اساس ماده ی 102 آیین نامه ی سازمان زندان ها،  بهداری زندان مکلف به تست پزشکی ماهیانه ی تمام زندانیان است و البته در بدو ورود نیز زندانیان باید مورد ویزیت کامل پزشکی قرار گیرند و در صورت هرگونه بیماری باید مراحل درمانی آن ها پیگیری شود. با این حال، متاسفانه تست پزشکی ماهیانه ی تمام زندانیان در زندان ها انجام نمی شود(حداقل در مورد زندان اوین و رجایی شهر) و بیش ترین داروهایی که از سوی پزشکان تجویز می شود، داروهای آرام بخش، خواب آور و متادون است. لازم به ذکر است که این قبیل تحویزها، مشکلات متعددی را برای زندانی مصرف کننده ی داروهای مذکور و هم بندی های وی به بار می آورد که از جمله می توان به خماری های مداوم فرد و خارج شدن از حالت طبیعی، بی خوابی یا بدخوابی و یا پرخاشگری اشاره نمود. در بسیاری از موارد نیز زندانیان با کمبود دارو مواجه هستند به گونه ای که در زمستان و به هنگام شیوع بیماری های واگیردار از جمله سرماخوردگی، قرص های سرماخوردگی بزرگسالان و آنتی هیستامین، نایاب می شود.

مشاوره های روانپزشکی و روانشناسی نیز در زندان ها از اهمیت چندانی برخوردار نیست و علی رغم وجود فشارها و آسیب های روحی و روانی که زندانیان با آن روبه رو هستند، عملاً به این مورد توجهی نمی شود.

2- امکانات ورزشی: زندانیان محبوس در بند 350 زندان اوین و سالن 12 زندان رجایی شهر، با محدودیت در امکانات ورزشی مواجه هستند. زندانیان بند 350 در گذشته امکان استفاده از فضای سالن ورزشی زندان را داشتند که متاسفانه مدت هاست بنا به دلایل نامعلوم، از این امکان محروم شده اند و زندانیان مجبور به استفاده از فضای حیاط داخلی بند به عنوان مکانی برای ورزش های هوازی هستند. این در حالیست ه ظرفیت 200 نفری بند با حیاطی به ابعاد 15 در 15 متر مربع، کمتر از 1 و نیم متر سرانه به هر زندانی اختصاص می دهد. در این خصوص باید اشاره کرد که ناگزیری گروهی از زندانیان به استفاده از حیاط بند برای ورزش، مشکلاتی از قبیل افزایش خطر آسیب پذیری جسمی-به دلیل آسفات بودن زمین-، سلب آسایش از دیگر زندانیان غیر علاقه مند به ورزش و هم چنین عدم امکان قدم زدن در زمان انجام ورزش هایی از قبیل فوتبال، والیبال و بسکتبال را به همراه دارد. اما در زندان رجایی شهر، کمبود امکانات بیش تر هم هست و زندانیان تنها در ساعات خاصی از روز امکان استفاده از حیاط را دارند.

3- امکانات بهداشتی داخل بند: محدودیت در تعداد سرویس های بهداشتی، از مشکلات جدی زندان است. به عنوان مثال، بند 350 زندان اوین با ظرفیت اسمی 200 نفر که در بسیاری از مواقع و با افزایش زندانیان، حتی 250 نفر زندانی را نیز پذیرش می کند، تنها 6 حمام و 8 توالت دارد که در بسیاری از اوقات، تعدادی از همین توالت ها هم به دلیل گرفتگی غیرقابل استفاده هستند و یا آب گرم برای استفاده از حمام، در دسترس نیست.

عدم تفکیک فضای شستشوی ظروف و دستشویی، از دیگر مشکلات بهداشتی است؛ در طبقه ی پایین بند 350، محل شستشوی ظروف، توالت، دستشویی، حمام و ماشین لباسشویی در یک مکان قرار دارد که از نظر بهداشتی مسائلی را پیش آورده است.

طبق ماده ی 105 آیین نامه، ساختمان زندان هر ماه باید از سوی مسئولان مورد ضدعفونی کامل قرار بگیرد. این امر در بند 350، تقریباً هر 6 ماه یک بار و تنها به منظور سم پاشی برای امحای سوسک انجام می گیرد. در همین زمینه، مدت هاست جیره ی بهداشتی بند که به منظور شستشو و نظافت سالن ها، از سوی زندان در اختیار زندانیان قرار می گرفت، کاهش یافته است.

4- غذا: ماده ی 95 آیین نامه بیان می دارد که حداقل برنامه ی غذایی عبارت است از: نان و پنیر و چای برای صبحانه و نهار یا شام، سبزیجات تازه یا خشک، برنج، سیب زمینی، پیاز، حبوبات، انواع لبنیات، تخم مرغ و میوه ی فصل می باشد و در هر هفته حداقل سه بار به محکومان نهار یا شام با گوشت داده می شود. این در حالیست که متاسفانه کیفیت غذای ارائه شده در زندان بسیار پایین تر از برنامه ی حداقلی آیین نامه است؛ به گونه ای که برخی وعده های غذایی قابلیت مصرف شدن ندارد و نیز در بازه های زمانی طولانی، غذاهای تکراری ارائه می شود. مثلاً در دو ماه گذشته در بند 350 زندان اوین، تقریباً 3 شب در هفته شام عدسی و نهار روز بعد نیز با استفاده از عدسی پخته ی شب قبل(عدس پلو) توزیع شده است. سرو ماست(به عنوان لبنیات)، به صورت موردی رخ می دهد و میوه و سبزیجات، به هیچ وجه از سوی زندان به عنوان جیره ی غذایی ارائه نمی شود و زندانیان باید با هزینه ی شخصی خود، میوه و سبزی و لبنیات مورد نیاز را تهیه کنند.

با توجه به تمامی موارد فوق، یکی از مهم ترین مواردی که در طولانی مدت، سلامت روحی و جسمی زندانیان را به صورت جدی مورد تهدید قرار می دهد، عدم برخورداری آن ها از امکان مرخصی و حضور مداوم در محدوده ی بسته ی زندان است که اثرات زیان بار و غیر قابل بازگشتی بر زندانیان و حتی خانواده های آن ها می گذارد.

1- رویه ی عملی در زندان: کاربرد مقررات بین المللی در امور زندان ها، مترجم: رضا علی اکبرپور، انتشارات راه تربیت، تهران 1381
2- حقوق بشر و بازداشت پیش از محاکمه، مترجم: صابر نیاورانی، نشر وفاق، تهران 1383
3- ضمیمه ی روزنامه شرق، منتشر شده در تاریخ 23 تیرماه 1390
4- در ادبیات زندان، معمولاً محکومان اتهام های جاسوسی، همکاری با دول متخاصم و ارتباط بیگانگان، به عنوان زندانیان امنیتی تلقی می شوند.
توسط: مهدی خدایی
آوریل 21, 2014

برچسب ها

بند 350 بهداشت زندان زندانیان ماهنامه خط صلح ماهنامه شماره ۳۶ مهدی خدایی