مراسم‌ عزاداری و نذری، بخش جدایی‌ناپذیری از فرهنگ مذهبی و اجتماعی در برخی از جوامع، به‌ویژه در ایران، به‌شمار می‌رود. در این مناسبت‌ها، سنت دیرینه‌ی تهیه و توزیع غذا به‌عنوان نذری، جلوه‌ای پررنگ می‌یابد. این نذورات، علاوه بر جنبه‌ی معنوی و اعتقادی، به‌طور گسترده‌ای در میان عموم مردم، نیازمندان و حتی شرکت‌کنندگان در مراسم توزیع می‌شود. با این حال، حجم عظیم غذا که در این مراسم‌ها تهیه و مصرف می‌شود، چالش‌های قابل‌توجهی را در زمینه‌ی مدیریت منابع، به‌ویژه انرژی، به همراه دارد. عدم رعایت اصول مدیریت مصرف بهینه‌ی منابع در فرآیند تهیه‌ی غذای نذری، از خرید مواد اولیه تا پخت، نگهداری و توزیع، می‌تواند منجر به اتلاف قابل توجه انرژی شود. این اتلاف نه تنها از منظر اقتصادی زیان‌بار است، بلکه اثرات زیست‌محیطی ناخواسته‌ای نیز به دنبال دارد. باتوجه به اهمیت روزافزون موضوع انرژی و ضرورت حفظ منابع، بررسی جامع ابعاد مختلف هدررفت انرژی در تهیه‌ی غذای نذری و مراسم‌ عزاداری، از مهم‌ترین موضوعات در تحلیل مصرف انرژی در ایران به‌شمار می‌رود.

حجم بالای غذا، یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجاد کننده‌ی هدررفت انرژی است، چرا که در بازه‌ی زمانی کوتاه و به‌صورت متمرکز تهیه می‌شود. این حجم انبوه، نیازمند استفاده‌ی گسترده از منابع انرژی برای پخت، گرم نگه‌داشتن و در برخی موارد، حمل و نقل است. استفاده از دیگ‌های بزرگ و چندین مرحله پخت، گرم‌کردن مقادیر زیادی آب برای پخت برنج یا گوشت، یا به‌کارگیری شعله‌های متعدد و بزرگ، همگی به افزایش مصرف و در نهایت، اتلاف انرژی منجر می‌شوند. هم‌چنین ناکارآمدی در مدیریت روند تهیه و توزیع غذا، عامل مهمی در هدررفت انرژی محسوب می‌شود. این ناکارآمدی شامل فقدان بهینه‌سازی در انتخاب نوع مواد اولیه، روش‌های پخت (مانند انتخاب روش‌های پخت مناسب‌تر با توجه به ماهیت مواد و استفاده از ظروف مناسب، کنترل حرارت و زمان پخت) و مدت زمان نگهداری غذاها (پیشگیری از فاسدشدن و نیاز مجدد به گرم کردن یا دور ریختن) است. به‌عنوان مثال، استفاده از دیگ‌های پرفشار، روش‌های کم‌مصرف برای گرم نگه‌داشتن غذا، یا برنامه‌ریزی دقیق برای توزیع غذا به‌منظور جلوگیری از فساد، نمونه‌هایی از اقداماتی هستند که در کاهش اتلاف انرژی موثرند.

تخمین دقیق میزان هدررفت انرژی در این فرایندها، به‌ویژه در روزهای اوج عزاداری مانند دهه‌ی اول محرم، ضروری است. این آمار می‌تواند به مسئولان برگزاری مراسم و هم‌چنین سازمان‌های متولی انرژی کمک کند تا برنامه‌ریزی‌های هدفمند‌تری برای کاهش اتلاف انرژی انجام دهند. محاسبه‌ی انرژی مصرفی برای گرم‌کردن آب، سوخت (گاز یا مایع)، انرژی الکتریکی (مانند یخچال‌ها، فریزرها و سامانه‌های گرمایشی) و هم‌چنین انرژی مورد نیاز برای حمل و نقل، بخشی از این تخمین است. نبود داده‌های دقیق، هرگونه اقدام اصلاحی را با دشواری مواجه می‌سازد.

یکی از ریشه‌های اصلی اتلاف انرژی، فقدان آگاهی کافی در میان دست‌اندرکاران و داوطلبان تهیه‌ی نذری است. بنابراین، ارائه‌ی برنامه‌های آموزشی، با هدف حساس‌سازی عمومی درباره‌ی اهمیت مدیریت بهینه‌ی منابع، روش‌های کاهش هدررفت انرژی در مراحل مختلف تهیه‌ی غذا، و معرفی روش‌های جایگزین و پایدار، امری ضروری است. این آموزش‌ها می‌توانند شامل راهنمایی در مورد خرید مواد اولیه به‌اندازه‌ی نیاز، استفاده از شیوه‌های پخت کم‌مصرف و نیز مدیریت صحیح پسماند و ظروف یک‌بار مصرف باشند.

برخی بر این باورند که اعمال مالیات بر غذای نذری می‌تواند از میزان اتلاف انرژی بکاهد. با این حال، باید توجه داشت که تهیه و توزیع غذای نذری عمدتاً با نیت خیرخواهانه و در راستای یاری‌رسانی به اقشار نیازمند و اطعام عمومی صورت می‌گیرد. این فعالیت‌ها غیرانتفاعی بوده و با هدف سودآوری مالی انجام نمی‌شوند. در فرایند اهدای نذری، هیچ‌گونه معامله‌ی اقتصادی یا تبادل کالا و خدمات با انگیزه انتفاع وجود ندارد. علاوه بر این، محاسبه‌ی مالیات بر غذای نذری با پیچیدگی‌های زیادی همراه است. تعیین ارزش غذا، تفکیک هزینه‌های مواد اولیه، نیروی کار و سایر عوامل و نیز تعیین میزان مالیات، نیازمند سامانه‌های حسابداری دقیق و پیچیده‌ای است که اجرای آن در عمل با موانع متعددی مواجه خواهد بود. نظارت کامل بر فرایند تهیه و توزیع غذای نذری نیز مستلزم یک نظام نظارتی گسترده و پرهزینه است. در بسیاری از کشورها، فعالیت‌های خیریه و غیرانتفاعی از مالیات معاف هستند. این معافیت‌ها معمولاً شامل مالیات بر درآمد، مالیات بر ارزش افزوده و سایر مالیات‌ها می‌شود. بر همین اساس، اهدای غذای نذری نیز در بیش‌تر موارد مشمول مالیات نمی‌گردد.

باتوجه به اهمیت روزافزون موضوع انرژی و ضرورت حفظ منابع برای نسل‌های آینده، توجه جدی به ایجاد فرهنگ صرفه‌جویی در انرژی و مدیریت مصرف منابع در تهیه‌ی غذای نذری در مراسم‌ عزاداری، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. بررسی دقیق ابعاد مختلف این موضوع، از روش‌های بهینه‌سازی فرآیند پخت‌وپز و نگهداری غذا گرفته، تا تلاش برای تخمین میزان هدر رفت انرژی و ارائه‌ی برنامه‌های آموزشی اثربخش، می‌تواند گام‌های موثری در جهت کاهش اتلاف انرژی و حفظ منابع بردارد.

از جمله راهکارهای عملی برای جلوگیری از ضایعات غذای نذری، راه‌اندازی سامانه‌های جمع‌آوری و توزیع غذای مازاد است. این سامانه‌ها می‌توانند نقشی موثر در بهره‌برداری بهینه از منابع غذایی ایفا کنند. ایجاد فرهنگ صرفه‌جویی در انرژی و ترویج رویکردهای پایدارتر در این مراسم‌ها، نیازمند همکاری جمعی میان هیئت‌های مذهبی، داوطلبان، نهادهای دولتی و تمام افراد جامعه است. با اجرای راهکارهای عملی و افزایش آگاهی عمومی، می‌توان اطمینان حاصل کرد که برگزاری این مراسم معنوی، با کم‌ترین اثرات منفی بر محیط‌زیست و بیش‌ترین بهره‌وری از منابع صورت پذیرد.

الگوهای موفق جهانی در کاهش هدررفت غذا و انرژی

کشورهایی نظیر فرانسه، دانمارک و کره جنوبی نمونه‌های موفقی در مبارزه با هدررفت غذا هستند.

فرانسه در سال ۲۰۱۶ قانونی تصویب کرد که به‌موجب آن، سوپرمارکت‌های بزرگ (بیش از ۴۰۰ متر مربع) از دور ریختن مواد غذایی قابل مصرف منع و ملزم به همکاری با سازمان‌های خیریه برای اهدای مواد غذایی مازاد شدند. این قانون، نه‌تنها هدررفت غذا را کاهش داد، بلکه کمک‌های غذایی به نیازمندان را نیز افزایش داد و روابط میان کسب‌وکارها و نهادهای مدنی را تقویت کرد. فرانسه هم‌چنین برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی گسترده‌ای برای کاهش هدررفت غذا اجرا کرده است. (۱)

دانمارک با راه‌اندازی جنبش «Stop Wasting Food» توسط سلینا یول، اقدام به اجرای طرح‌های گوناگون با مشارکت سوپرمارکت‌ها، رستوران‌ها و مصرف‌کنندگان کرد. این کشور توانسته است در مدت کوتاهی، میزان هدررفت غذای خود را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد و به الگویی جهانی در این زمینه تبدیل شود. این کشور به‌عنوان یک الگو در زمینه‌ی کاهش هدررفت غذا در جهان شناخته می‌شود. سلینا یول، بنیانگذار این جنبش، به‌عنوان یکی از چهره‌های الهام‌بخش در زمینه‌ی مبارزه با هدررفت غذا شناخته می‌شود و در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کند. (۲)

کره جنوبی نیز با اجرای سیستم «Pay-As-You-Throw»، شهروندان را به کاهش پسماند غذایی ترغیب کرده است. در این سیستم، هزینه‌ی دور ریختن پسماند غذا بر اساس وزن آن محاسبه می‌شود. این سازوکار باعث شده تا شهروندان با خرید کم‌تر، استفاده‌ی کامل‌تر از مواد غذایی و مدیریت بهتر پسماند، در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند. در نتیجه، بازیافت پسماند غذایی و تولید کود و انرژی نیز افزایش یافته است. (۳)

راهکارهای پیشنهادی در مدیریت مصرف انرژی در مراسم مذهبی

– جایگزینی چراغانی‌های سنتی و پرمصرف با فناوری‌ چراغ‌های ال‌ای‌دی (LED) و سایر فناوری‌های کم‌مصرف که ضمن حفظ زیبایی مراسم، به کاهش مصرف انرژی کمک می‌کند.

– اجرای سیاست‌های مالی، مانند ارائه‌ی معافیت‌های مالیاتی برای مجموعه‌هایی که در کاهش هدررفت انرژی و مصرف بهینه مشارکت فعال دارند.

– وضع مالیات بر مصارف غیرمجاز و ضایعات.

– تشکیل کمیته‌های نظارتی و اجرایی برای پایش سیاست‌ها، ارزیابی اثربخشی و اصلاح مسیر بر اساس داده‌ها و تجربه‌های میدانی.

در نتیجه و باتوجه به افزایش فشار بر منابع طبیعی و انرژی در سال‌های اخیر و امکان بروز مشکلات عدیده در دهه‌های آینده، تنها راه حفظ سنت‌های ارزشمند مذهبی، سازگارکردن آن‌ها با اصول پایداری، بهداشت و عدالت اجتماعی است. پایداری به این معنا نیست که از سنت‌ها صرف‌نظر شود، بلکه باید آن‌ها را با واقعیت‌های جدید تطبیق دهیم و کارکردهای آن‌ها را به شیوه‌های علمی بازتعریف نماییم تا با نیازهای امروز جامعه هم‌راستا باشند. در این مسیر، بازخوانی مستندات تاریخی و دینی درباره‌ی سبک زندگی پیامبر اسلام و دیگر شخصیت‌ها که مبتنی بر زهد، میانه‌روی و رعایت حقوق انسان‌ها و طبیعت بوده است، می‌تواند الهام‌بخش راه‌حل‌هایی بومی باشد. هم‌چنین، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، همکاری بین‌نهادی و مشارکت واقعی مردم، ارکان تحقق این چشم‌انداز خواهند بود. در کنار این اقدامات، تدوین استانداردهای روشن و قابل اجرای مصرف بهینه‌ی انرژی، موارد بهداشتی، ایمنی و زیست‌محیطی برای مراسم‌های مذهبی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این استانداردها می‌توانند به‌عنوان راهنمای عمل برای برگزارکنندگان، داوطلبان و نهادهای مسئول عمل کنند و بر ایجاد تعادل میان ارزش‌های فرهنگی و مذهبی و الزامات زیست‌محیطی و انرژی‌محور تمرکز داشته باشند.

در نهایت، لازم است نگاهی نو به مصرف منابع، در مراسم‌های مذهبی، به‌تدریج در فرهنگ عمومی نهادینه شود. این تحول فرهنگی مستلزم زمان، آموزش مستمر و مشارکت گسترده‌ی‌ نهادهای مذهبی، آموزشی، رسانه‌ای و دولتی است. ترکیب احترام به سنت‌های دینی با رویکردهای علمی و زیست‌محیطی، نه تنها آسیبی به روح مناسک وارد نمی‌کند، بلکه آن‌ها را با ارزش‌های انسانی و مسئولیت‌پذیری جهانی هم‌راستا می‌سازد.

پانوشت‌ها:

۱- «فرانسه اولین کشوری شد که دور ریختن غذای فروش‌نرفته در سوپرمارکت‌ها را ممنوع کرد، گاردین، ۴ فوریه ۲۰۱۶.
۲- جنبش «پایان دادن به اتلاف غذا» در دانمارک – پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی این ابتکار مردمی برای کاهش ضایعات غذایی.

۳- پرداخت به‌اندازه‌ی زباله‌ی تولیدی (Pay as you throw)، ویکی‌پدیای انگلیسی.