رمالی و فالگیری به‌عنوان بخشی از اقتصاد غیررسمی در بسیاری از جوامع در حال توسعه، ازجمله ایران، ریشه‌های عمیقی دارد. این پدیده که در بستری از بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رشد می‌کند، نه‌تنها منجر به خروج سرمایه— اعم از سرمایه‌ی مالی، انسانی و اجتماعی— از چرخه‌ی مولد و رسمی اقتصادی می‌شود، بلکه به‌واسطه‌ی تاثیرگذاری بر تصمیمات فردی و جمعی، عقلانیت جامعه را دچار اختلاف می‌کند. در این یادداشت، با بررسی برخی از جنبه‌های اقتصاد سیاسی رمالی و فالگیری در ایران، دلایل و پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت این پدیده در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. هم‌چنین، تاثیر این پدیده در بخش‌های گوناگون جامعه، مانند ورزش ایران به‌عنوان نمونه‌ای از نفوذ خرافه‌گرایی در نهادهای رسمی و غیررسمی به گفتگو گذاشته می‌شود.

رمالی و فالگیری به مثابه پدیده‌ای چند بعدی

رمالی، فالگیری و سایر اشکال اصطلاحاً «خرافه‌گرایی» در ایران، نه‌تنها به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی و اجتماعی، بلکه به‌عنوان بخشی از اقتصاد غیر رسمی قابل بررسی است. این پدیده در بستر بی‌ثباتی اقتصادی، ناکارآمدی نهادهای مدرن و کنترل‌های حکومتی بر افکار عمومی رشد کرده است. در شرایطی که بحران‌های اقتصادی و اجتماعی رو به افزایش است، تقاضا برای خدماتی که وعده‌ی حل مشکلات را با روش‌های غیرمتعارف می‌دهند، بیش‌تر می‌شود. رشد نابرابری اقتصادی، فساد سیستماتیک و سرکوب فضای علمی و انتقادی، بستر مناسبی را برای توسعه این بازار غیررسمی ایجاد کرده است.

گردش مالی گسترده‌ی بازار رمالی و فالگیری

گزارش‌ها حاکی از آن است که برخی دعا‌نویسان و رمالان درآمدهای میلیاردی کسب می‌کنند. برای مثال، در سال ۱۳۹۹ پلیس فتا یک شبکه‌ی گسترده‌ی فالگیری آنلاین را که میلیاردها تومان کلاهبرداری کرده بود، شناسایی و منهدم کرد.

نفوذ رمالان در دستگاه‌های قدرت

در برخی موارد، گزارش‌هایی مبنی بر ارتباط نزدیک افراد مدعی علوم غریبه، با مقامات سیاسی و امنیتی منتشر شده است. برخی از این افراد به‌عنوان مشاوران معنوی در تصمیم‌گیری‌های مهم حکومتی نقش داشته‌اند.

استفاده‌ی حاکمیت ولایی از خرافه‌پروری برای کنترل اجتماعی

صدا و سیمای رسمی حاکمیت ولایی و برخی نهادهای مذهبی، با ترویج مفاهیمی مانند جادو نویسی و انرژی‌های ناشناخته، فضای خرافه‌گرایی را تقویت می‌کنند. هم‌چنین، توصیه‌های غیرعلمی از سوی برخی مقامات در شرایط بحرانی جایگزین سیاست‌گذاری‌های علمی می‌شود.

نمونه‌های از فالگیری و رمالی در ورزش ایران

استخدام رمال توسط تیم‌های لیگ برتری: گزارش‌هایی منتشر شده مبنی بر این‌که برخی تیم‌های لیگ برتر فوتبال ایران از دعا‌نویسان برای موفقیت در مسابقات استفاده کرده‌اند.

حضور رمالان در اردوی تیم‌های ملی: در برخی رقابت‌های بین‌المللی، اخباری درباره‌ی حضور افرادی با ادعای انرژی‌درمانی یا علوم غریبه در کنار تیم ملی منتشر شده است.

فساد مالی مرتبط با جادوگری در فوتبال: برخی بازیکنان و مدیران فاش کرده‌اند که مبالغ هنگفتی به افراد مدعی پیش‌بینی نتایج و تاثیرگذاری بر بازی‌ها پرداخت شده است.

دلایل اقتصادی و دلایل گسترش رمالی و فالگیری

رمالی و فالگیری عمدتاً در جوامعی رواج می‌یابد که در آن‌ها نهادهای رسمی قادر به پاسخ‌گویی به نیازهای اجتماعی، اقتصادی و روانی افراد نیستند. به‌طور خاص یکی از مهم‌ترین دلایل رشد پدیده‌هایی مانند رمالی و فالگیری، افزایش نااطمینانی اقتصادی در جامعه و تیره و تار شدن چشم انداز آینده است. در شرایطی که نرخ تورم بالا، کاهش شدید قدرت خرید، بیکاری گسترده و کاهش ارزش پول ملی باعث شده بسیاری از مردم احساس بی‌ثباتی کنند، تمایل به پیش‌بینی آینده و یافتن راه‌های جایگزین برای حل مشکلات افزایش می‌یابد (جدول شماره‌ی ۱). مطالعات اقتصاد رفتاری نشان داده است که در جوامع با بی‌ثباتی اقتصادی، گرایش به خرافه‌گرایی و جستجوی راه‌های غیرعلمی برای حل تنگناها بیش‌تر می‌شود. (۱)

هم‌چنین، نبود شفافیت اقتصادی و گسترش فساد در سطوح مختلف حاکمیتی سبب شده است که برخی افراد به‌جای اتکا به راهکارهای علمی و منطقی، به‌دنبال روش‌های غیررسمی برای افزایش ثروت یا حل تنگناهای شخصی خود باشند (۲). از سوی دیگر، رشد فقر و نابرابری اجتماعی، باعث افزایش تقاضا برای چنین خدماتی شده است. مطالعات جامعه‌شناختی نشان داده‌اند که در جوامعی که نابرابری‌های شدید اقتصادی وجود دارد، باورهای خرافی و رجوع به فالگیری و رمالی افزایش پیدا می‌کند. (۳)

دلیل دیگری که بر رشد این پدیده تاثیر گذاشته، کنترل شدید دولت بر نهادهای مدرن مانند آموزش، روانشناسی و مشاوره است. بسیاری از مردم، به‌دلیل عدم اعتماد به نهادهای رسمی، به روش‌های جایگزین مانند دعا‌نویسی، طلسم و فالگیری روی می‌آورند. در این میان، اقتصاد زیرزمینی نیز نقش مهمی دارد. فالگیران و رمالان معمولاً بدون پرداخت مالیات فعالیت می‌کنند و بخشی از اقتصاد غیررسمی را تشکیل می‌دهند که دارای شفافیت و پاسخگویی نیست و خارج از نظارت نهادهای دولتی است.

پیوند رمالی و فالگیری با سیاست و گفتمان حکومتی

حکومت‌های استبدادی اغلب خرافه‌پروری را به‌عنوان ابزاری برای انحراف افکار عمومی از تنگناهای واقعی اقتصادی و سیاسی تقویت می‌کنند. در ایران، برخی از رسانه‌های حکومتی، مداحان، منبریان و برخی از مراجع حوزوی و وعاظ مذهبی، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم این باورها را مشروعیت می‌بخشند و از آن به‌عنوان ابزاری برای سیطره بر افکار عمومی در جامعه استفاده می‌کنند. از سوی دیگر، برخی از شبکه‌های مدعی معنویت و عرفان که در زمینه‌ی رمالی و دعا‌نویسی فعالیت دارند، با دستگاه‌های رسمی ارتباط دارند یا حداقل مورد چشم‌پوشی نهادهای حکومتی قرار می‌گیرند. هم‌چنین، در برخی موارد، از فالگیران و رمالان برای مقاصد امنیتی و اطلاعاتی استفاده شده است. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد برخی از این افراد با نهادهای اطلاعاتی همکاری می‌کنند و از باورهای مردم برای مقاصد نظارتی و کنترلی بهره می‌برند.

پیامدهای اجتماعی و اقتصادی

گسترش رمالی و فالگیری پیامدهای منفی متعددی برای جامعه دارد. یکی از مهم‌ترین این پیامدها، کاهش عقلانیت عمومی و تضعیف تفکر انتقادی است. در جوامعی که خرافه‌گرایی رایج است، تمایل مردم به جستجوی راه‌حل‌های علمی و منطقی برای مشکلات کاهش می‌یابد و به‌جای آن، نگرش تقدیری و غیرعقلانی گسترش پیدا می‌کند. (۴) این امر، مانعی برای رشد علمی و توسعه پایدار است (جدول شماره‌ی ۲). علاوه بر این، فالگیری و رمالی زمینه را برای کلاهبرداری و جرایم اقتصادی فراهم می‌کند. بسیاری از افراد تحت پوشش این فعالیت‌ها، از ناامیدی مردم سوئاستفاده کرده و از آن‌ها مبالغ هنگفتی دریافت می‌کنند. هم‌چنین رشد این پدیده باعث تضعیف نهادهای رسمی مانند روانشناسی، پزشکی و نظام حقوقی می‌شود، زیرا مردم به‌جای مراجعه به متخصصان، به روش‌های غیرعلمی متوسل می‌شوند.

از منظر اقتصاد سیاسی، یکی از مهم‌ترین پیامدهای این پدیده، تقویت مناسبات رانتی و شبکه‌های فساد است. در شرایطی که گروه‌هایی از این وضعیت سود می‌برند، انگیزه‌ای برای جلوگیری از آن وجود ندارد. به‌عبارت دیگر، رشد فالگیری و رمالی می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای تثبیت وضعیت موجود عمل کند، زیرا به‌جای این‌که مردم به‌دنبال تغییرات ساختاری باشند، انرژی خود را در مسیرهای انحرافی هدر می‌دهند.

نتیجه‌گیری

رمالی و فالگیری در ایران صرفاً یک پدیده‌ی فرهنگی نیست، بلکه بخشی از اقتصاد غیررسمی است که در بستر نااطمینانی اقتصادی، فساد سیستمی و استفاده ابزاری حکومت از خرافه‌گرایی رشد کرده است. این پدیده، از یک‌سو، به افزایش جرایم اقتصادی و کاهش عقلانیت عمومی دامن می‌زند و از سوی دیگر، به‌عنوان ابزاری برای تثبیت مناسبات رانتی و کنترل اجتماعی عمل می‌کند. مقابله با این پدیده، نیازمند اصلاحات اقتصادی، تقویت نهادهای علمی، و افزایش آگاهی عمومی است.

پانوشت‌ها:

1- Ariely, D. (2008). Predictably irrational: The hidden forces that shape our decisions. HarperCollins.

۲- برای این گزاره، می‌توان به مطالعاتی در حوزه‌ی جامعه‌شناسی دین، اقتصاد غیررسمی، و روانشناسی اجتماعی مراجعه کرد که به رابطه بین ضعف نهادهای رسمی و گسترش باورهای خرافی و شبه‌علمی می‌پردازند. پیتر برگر در The Sacred Canopy توضیح می‌دهد که در نبود نهادهای مدرن برای تامین معنا و امنیت، دین عامیانه و خرافات رشد می‌کنند. بنرجی و دوفلو در Poor Economics نشان می‌دهند که در شرایط ناامنی اقتصادی و ضعف دولت، مردم بیشتر به راه‌حل‌های غیررسمی مانند رمالی متوسل می‌شوند. گرشمن در مقاله Witchcraft Beliefs and the Erosion of Social Capital استدلال می‌کند که باورهای جادویی در جوامعی که نهادهای اجتماعی ضعیف دارند، بیشتر گسترش می‌یابند. همچنین، کوماروف و کوماروف در Occult Economies and the Violence of Abstraction بررسی می‌کنند که چگونه در آفریقای پساکولونیال، اقتصادهای غیررسمی و خرافات به هم پیوند خورده‌اند.

3- Inglehart, R., & Baker, W. E. (2000). Modernization, cultural change, and the persistence of traditional values. American Sociological Review, 65(1), 19–51.

4- Popper, K. (1945). The open society and its enemies. Routledge.