ماهنامه خط صلح – سازمان ملل متحد؛ صلح و امنيت جهاني از اراده تا عملکرد/فرزاد صيفي کاران

سازمان ملل متحد؛ صلح و امنیت جهانی از اراده تا عملکرد/فرزاد صیفی کاران

23 سپتامبر 2019 Editor اندیشه, متفرقه, مقالات ۰

دست یابی به صلح و امنیت، و زندگی ای مملو از آرامش در سایه این دو رکن مهم، از اولین خواست های بشر از ابتدای تاریخ تاکنون بوده و اقدامات مختلفی در ادوار تاریخ، برای تحقق این آرمان والا صورت گرفته است. دست یابی به صلح همواره با چالش های مختلفی رو به رو است که یکی از اساسی ترین آن ها، معنا و مفهوم های متفاوت در برهه های مختلف از آن است. در جهان امروزی صلح غالبا مصداق رعایت اصول حق حاکمیت، برابری حقوق، رعایت مصونیت کشورها و نمایندگان آنان، احترام به تمامیت ارضی کشورها، عدم مداخله در امور داخلی و حل و فصل اختلافات به روش مسالمت آمیز تلقی می شود. اما با توجه به حرکت جهان به سمت گلوبالیزه شدن و پیدایش تهدیداتی متفاوت نسبت به گذشته، این تعریف از صلح و امنیت رفته رفته دست خوش تغییر و مصادیق دیگری برای آن نمایان شده است.
بعد از جنگ جهانی دوم که به عنوان مرگ بارترین جنگ تاریخ بشر شناخته می شود و حدود ۷۰ تا ۸۵ میلیون نفر کشته بر جای گذاشت، تأثیرات فاجعه بارش جامعه جهانی را دربرگرفت و هرچه بیش تر الزام بر وجود سازمانی جهانی، برای نظارت بر صلح و امنیت در سطح بین الملل را در چشم اندازه آینده ملت ها قرار می داد. جنگ جهانی دوم، این جنگ خانمان سوز، چنان چهره دنیا را تغییر داد و هراس از وقوع جنگی دیگر دل میلیون ها انسان را آن چنان به لرزه درآورده بود، که وجود تشکیلاتی قدرتمند برای جلوگیری از بروز دوباره چنین فاجعه ای، خواستی همگانی بود.
از این رو کشورهای پیروز در جنگ دوم جهانی، سازمان ملل متحد را در سال ۱۹۴۵میلادی به جای «جامعه ملل» تأسیس کردند. گرچه جامعه ملل بعد از جنگ جهانی اول در سال ۱۹۲۰میلادی و در جهت پیشگیری از بروز جنگ از طریق امنیت دسته جمعی، خلع سلاح و حل اختلافات بین المللی از طریق مذاکره به وجود آمده بود، اما چندان عملکرد موفقی نداشت و نتیجتا سازمان ملل متحد با اعضایی بیش تر جایگزین آن شد.
سازمان ملل متحد با ۵۱ عضو که منشور ملل متحد را امضاء کردند کارش را آغاز نمود و در حال حاضر ۱۹۳ کشور دارای عضویت در این سازمان هستند. منشور ملل متحد نیز سندی است که اهداف، فعالیت ها، سازمان، نحوه کار و نهادهای وابسته به آن را تعیین می کند و حکم اساس نامه سازمان ملل متحد دارد که متشکل از یک دیباچه و ۱۹ فصل است.
فصل اول منشور ملل متحد، بیانگر اهداف سازمان ملل و اقدامات آن جهت تأمین و حفظ امنیت و صلح جهانی است. شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز از زمره مهم ترین ارکان همین سازمان به حساب می آید و به صورت ویژه وظیفه حفاظت از صلح و امنیت بین المللی را عهده دار است که متشکل از اعضای دائمی(۵ کشور) و دارای حق وتو (جلوگیری از تصویب پیش نویس) و اعضای انتخابی (۱۰ کشور) برای دوره های دو ساله است. اعضای دائمی شورای امنیت عبارتند از کشورهای: آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه و چین.
مهم ترین عامل تشکیل و وظیفه سازمان ملل متحد برقراری صلح و امنیت، خلع سلاح، پاسداری از حقوق بشر و دمکراسی است. گرچه با گذشت زمان حیطه فعالیت های سازمان ملل گسترش یافت، اما پاسداری از صلح و امنیت جهانی در اشکال گوناگون، همچنان مهم ترین وظیفه این سازمان باقی ماند. اکنون بعد از گذشت ۷۴ سال از بدو تشکیل سازمان ملل، نکته ای که حائز اهمیت است، بررسی عملکرد سازمان ملل در راستای تحقق و دست یابی به این مهم(صلح) و میزان موفقیت آن در سطح جهان است.
سنجش عملکرد و موفقیت سازمان ملل متحد، نیازمند فاکتورهای گوناگون است. این سازمان همواره از عملکردش در راستای اهدافی که بر پایه آن بنیان نهاده شده به خود می بالد و یکی از دستاوردهای مهم آن که به عنوان تأییدی بر عملکرد پیروزمندانه سازمان ملل مدنظر گرفته می شود، کسب هشت جایزه صلح نوبل است.
با تمام این موفقیت ها و نیز با وجود این که بعد از پیدایش سازمان ملل از سال ۱۹۴۵میلادی تاکنون، جهان هنوز سومین جنگ جهانی را به خود ندیده، اما عاری از جنگ هم نبوده، بلکه در طول عمر ۷۴ ساله این سازمان، جهان شاهد جنگ های خونینی از جمله جنگ ویتنام، جنگ یوگسلاوی و جنگ کره گرفته تا جنگ های افغانستان، عراق، سوریه و… بوده که چهره جهان را همواره ماتم زده کرده است. به همین جهت کشورهای عضو سازمان ملل متحد، علی الخصوص کشورهایی که موجبات پیدایش این سازمان را فراهم کردند، بارها به سیاست های دوگانه و نقض منشور سازمان ملل متحد متهم شده اند.
گذشته از تاریخچه این سازمان، عملکردش و نقدهایی که به آن وارد می آید، سازمان ملل متحد در حال حاضر اهداف و برنامه های متنوعی را دنبال می کند و حیطه فعالیت هایش نسبت به گذشته بسیار گسترده تر شده است. اهداف کلی سازمان ملل به طور خلاصه عبارتند از:
-حل اختلافات میان کشورها به صورت صلح آمیز
-تلاش برای صلح و امنیت بین المللی
-توسعه روابط دوستانه میان کشورها
-تلاش برای توسعه حقوق بشر و عدالت
-فقرزدایی در سطح جهانی و توسعه
سازمان ملل متحد و استقرار صلح جهانی
بند اول ماده یک منشور سازمان ملل متحد صراحتاً بر اهمیت برقراری صلح تاکید دارد و بندهای ۳،۲ و ۴ نیز در راستای همین هدف، به عنوان مکمل های این بند و تضمین کننده آن هستند: «حفظ صلح و امنیت بین المللی و بدین منظور به دست آوردن اقدامات دسته جمعی موثر برای جلوگیری و برطرف کردن تهدیدات علیه صلح و متوقف ساختن هرگونه عمل متجاوزانه و یا سایر اقدامات نقض کننده صلح و فراهم آوردن موجبات تعدیل و حل و فصل اختلافات بین المللی و یا شرایطی که ممکن است منجر به نقض صلح شود، با شیوه های مسالمت آمیز و بر طبق اصول عدالت و حقوق بین الملل».
با توجه به این ماده، اهمیت شکل گیری و ماهیت سازمان ملل متحد بیشتر از پیش آشکار می شود. سازمان ملل متحد می کوشد از راه های مختلف، مستقیم و غیرمستقیم، صلح را ترویج کرده و برای مهار مناقشه های موجود میان کشورها، از طریق میانجی گری تا اعزام نیروهای حافظ صلح، از بروز هرگونه جنگی جلوگیری کند. علاوه بر آن، در زمینه پیشگیری از جنگ، می کوشد به عوامل اقتصادی و اجتماعی آن رسیدگی نماید و به عنوان مرکزی برای دیپلماسی و گفت وگو، بستری برای حل مسالمت آمیز اختلاف ها و راهی برای برطرف کردن مناقشات پیش از شروع آن ها، ارائه دهد و هنگام بروز بحران های بین المللی به عنوان کانونی اصلی در پی کاستن از تنش ها و شروع مذاکرات خدمت می کند. سازمان ملل متحد همچنین با مجموعه حقوق بین الملل و نیز از طریق کمک به توسعه، به ترویج و ارتقاء صلح یاری می رساند.
سازمان ملل بر طبق قطع نامه شماره ۱۱/۲۳۹ مصوب سال ۱۹۸۴، همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر، صلح را به عنوان یک حق برای انسان ها در نظر گرفته تا بتوانند در فضایی مملو از آرامش و امنیت زندگی کنند. سازمان ملل تاکنون قطع نامه های مختلفی در راستای برقراری صلح به تصویب رسانده که از مهم ترین آن ها می توان به قطعنامه های قبرس، کشمیر، عراق، کوزوو، سودان، فلسطین و لبنان اشاره کرد. اما با توجه به تصویب این قطع نامه ها و تلاش های مستمر برای برقراری صلح و امنیت جهانی، همچنان در تعدادی از این کشورها و مناطق، از جمله فلسطین و کشمیر صلح پایدار برقرار نشده است و مدام این مناطق از جهان شاهد درگیری ها و نزاع های خونین است.
سازمان ملل متحد در راستای حفظ و پایداری صلح، عملیاتی را تحت عنوان «عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد» تعریف و در دستور کار خود قرار داده، تا بر اساس آن ملل متحد برای ایفای نقش در اجرای امنیت دسته جمعی با استفاده از اختیاراتش، بتواند عملیات (عملیاتی در خصوص) حفظ صلح انجام دهد و از این رو نیروهای حافظ سازمان ملل نیز شکل گرفت و مسئولیت اجرای عملیات آن به عهده شورای امنیت سازمان ملل متحد گذاشته شد. این نیروها که به نام «کلاه آبی ها» شناخته می شوند، متشکل از نیروهای نظامی و غیرنظامی هستند و از زمان شکل گیری آن در سال ۱۹۴۸میلادی تاکنون بیش از ۷۵ عملیات در مناطق مختلف جهان برای جلوگیری از جنگ و برقراری صلح انجام داده اند.
نیروهای کلاه آبی سازمان ملل متحد در حال حاضر ۱۴ مأموریت حفظ صلح مختلف در جهان با تعداد ۱۰۰ هزار نفر نیرو از جمله در مرز هند و پاکستان، آفریقای مرکزی، خاورمیانه، لبنان، هائیتی، مالی، قبرس، کنگو، کوزوو، دارفور سودان، صحرای غربی و سودان جنوبی را ترتیب داده است. یکی از طولانی ترین ماموریت های کلاه آبی ها در کشور لبنان بود که از سال ۱۹۷۸م تا ۲۰۱۷م در مرز لبنان و اسرائیل برای ممانعت از درگیری های احتمالی در این منطقه حضور داشتند و این نیروها متشکل از همکاری ۴۰ کشور بودند.
اما همان طور که پیشتر اشاره شد، عملیات ها و عملکرد سازمان ملل متحد در راستای برقراری صلح و امنیت، با وجود تلاش مستمر از موفقیتی تام و کمال برخوردارنبوده و انتقادهای فراوانی نسبت به این عملکرد و عملیات ها وجود دارد. در سال های اولیه پس از جنگ جهانی دوم، افزایش اختلافات میان ابر قدرت ها شدت گرفت و ارجحیت منافع به سرعت فضایی از خصومت و بی اعتمادی را به ویژه درباره یونان، ایران، اندونزی، لبنان و سوریه به وجود آورد. بنابراین، از همان ابتدا رقابت رو به رشد میان قدرت های بزرگ، توانایی سازمان ملل متحد را برای مقابله با این بحران ها با موانع عمده ای مواجه کرد. نداشتن اتفاق نظر و خصومت برآمده از قدرت طلبی بین ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی(سابق)، شورای امنیت سازمان ملل متحد را از پا درآورد، از این رو، اجرای مفاد منشور ملل متحد برای حفظ صلح با دشواری هایی مواجه گشت. علاوه بر این، شورای امنیت در تصمیم گیری های ویژه ای که درباره درگیری های اندونزی، فلسطین و کشمیر اتخاذ کرد، شکست خورد. هرچند منازعات، صلح و امنیت بین المللی را به خطر انداخته بود، شورای امنیت تحت فصل هفتم منشور و امنیت دسته جمعی اقدامی انجام نداد. بدین ترتیب، با این که جنگ ها همچنان به روال خود ادامه داشت، هیچ گونه اقدام نظامی، اقتصادی یا قهری برای جلوگیری ازآن اتخاذ نشد. بعد از پایان جنگ سرد، با کاهش تنش در شورای امنیت سازمان ملل، روند صلح ملموس تر شد و سازمان ملل توانست در مقابل درگیری ها توانایی پاسخ گویی بیشتری داشته باشد. در دهه ۹۰ میلادی شمار نیروهای درگیر سازمان ملل متحد در خاتمه دادن به نزاع ها افزایش یافت و تمرکز شورای امنیت به جنگ های داخلی و خشونت های بین جوامع متمایل شد. با پایان جنگ سرد، تعداد عملیات حفظ صلحی که سازمان ملل انجام می داد، افزایش چشمگیری به دنبال داشت. در فاصله سال های ۱۹۸۸ تا اواخر ۲۰۱۱ حفظ صلح خیلی سریع در شرایط پس از جنگ سرد امکان پذیر شد.
اما اگر کمی به دوران حاضر و بعد از سال ۲۰۱۱ نزدیک تر شویم، همین اتفاق در قبال جنگ در کشورهایی مانند اوکراین، سوریه و لیبی رخ داد. اقدامات شورای امنیت سازمان ملل بارها به دلیل اختلافات بی نتیجه ماند و جنگ همچنان بعد از چندین سال در این کشورها جریان دارد.
در طول این سالیان، علی الخصوص بعد از پایان جنگ سرد، سازمان ملل می کوشد عملیات حفظ صلح و امنیت را به روش های مختلفی همچون موارد زیر، به اجرا در بیاورد:
-استقرار پیشگیرانه
-حفظ صلح سنتی
-کمک به اجرای توافقات
-حمایت از تحویل کمک های بشردوستانه
-بازسازی دولت های ورشکسته
-اجرای آتش بس
-اجرای صلح
در جوار این تلاش ها برای استقرار صلح و امنیت جهانی، تهدیداتی که وجود دارند و روند امنیت و صلح را به خطر می اندازند نیز بسیار شکل پیچیده تری به خود گرفته و عموما آن ها را به موارد زیر، دسته بندی می کنند:
-تهدیدات سیاسی
-تهدیدات اقتصادی
-تهدیدات اجتماعی
-تهدیدات نظامی
-تهدیدات زیست محیطی
از این رو در دنیای امروز، و نیز در نظر سازمان ملل متحد، صلح صرفا عدم رویارویی نظامی تلقی نمی شود، بلکه فقر، گرسنگی، نبود دمکراسی، حکومت ناکارآمد، نقض حقوق بشر و… به عنوان تهدیداتی بالفعل برای امنیت و صلح جهانی قلمداد می شوند.
خلع سلاح و کنترل تسلیحات
یکی دیگر از راه های برقراری صلح و امنیت که سازمان ملل در راستای آن تلاش می کند، کنترل و نظارت بر تسلیحات کشتار جمعی و خلع سلاح کشورهای متخاصم و تهدیدکننده امنیت جهانی است. خلع سلاح، جایگاهی مهم در تلاش های سازمان ملل برای استقرار صلح و توسعه در دنیایی امن تر دارد. سازمان ملل از طریق نهادهای خود که مسئول رسیدگی به مسائل خلع سلاح هستند و با حمایت از مجامع و نهادهای بین المللی که مسئول انجام مذاکره در این زمینه هستند، به منظور تعیین معیارها و تقویت اصول چند جانبه برای خلع سلاح فعالیت می کند. کشورها از طریق سازمان ملل، ابزار لازم را برای اعتمادسازی و اطمینان به یک دیگر و تأیید رعایت موافقت نامه ها در اختیار دارند.
مذاکرات چند جانبه، با حمایت سازمان ملل، مانند مذاکرات کنفرانس خلع سلاح، به انعقاد طیفی گسترده از موافقت نامه ها، از جمله پیمان عدم تکثیر سلاح های هسته ای، پیمان فراگیر ممنوعیت آزمایش های هسته ای و پیمان هایی برای ایجاد مناطق عاری از سلاح های هسته ای، منجر شده است. به علاوه، نهادهایی برای کمک به کنترل سلاح های کشتار جمعی تاسیس شده است. برای مثال، آژانس بین المللی انرژی اتمی، نظام تدابیر حفاظتی و تایید هسته ای را اداره می کند و سازمان ممنوعیت سلاح های شیمیایی، به تضمین پیروی کشورها از کنوانسیون سلاح های شیمیایی کمک می کند. سایر تدابیر در زمینه اعتمادسازی شامل: ثبت سلاح های متعارف و نظام گزارش دهی ضابطه مند هزینه های نظامی در سازمان ملل است، که باعث شفافیت بیشتر در مسائل نظامی می شود.
درجریان مناقشات در دهه گذشته، حدود دو میلیون کودک با سلاح های سبک و اسلحه کوچک؛ شامل هفت تیر، تفنگ، خمپاره، نارنجک دستی و موشک انداز دستی، کشته و پنج میلیون نفر دیگر نیز معلول شدند. وجود چنین سلاح هایی دردست دلالان اسلحه، مأموران فاسد، سندیکاهای قاچاق موادمخدر، تروریست ها و دیگران می تواند مرگ و ویرانی را به شهرها و خیابان های سراسر جهان بیاورد. سازمان ملل می کوشد تجارت غیرقانونی این سلاح ها، سلاح های انتخابی تروریست ها، جنایت کاران و نیروهای غیرمنظم را مهار کند. کشورهای عضو در کنفرانس سازمان ملل متحد درباره تجارت غیرقانونی سلاح های کوچک و سلاح های سبک در سال ۲۰۰۱، در راستای تدابیری برای تقویت همکاری بین المللی در جهت مهار تجارت غیرقانونی سلاح ها به توافق رسیدند.
سازمان ملل متحد و پاسداری از حقوق بشر
یکی از دستاوردهای بزرگ سازمان ملل متحد، ایجاد مجموعه ای فراگیر از قوانین حقوق بشر است که همه ملت ها می توانند در آن ها سهیم باشند و از آن ها پیروی کنند. سازمان ملل متحد همچنین ساز و کارهای موثری برای حمایت از حقوق بشر، به نفع مردم سراسر جهان به وجود آورده است و برای ترویج و پایبندی به اعلامیه جهانی حقوق بشر می کوشد.
سازمان ملل متحد در تلاشی چشمگیر حقوق بشر را به شیوه های بسیار متنوعی ارتقاء می دهد. کمیساریای عالی حقوق بشر ملل متحد، نگرانی ها و مسائل را با دولت ها مطرح می کند، در برابر موارد نقض حقوق بشر واکنش نشان می دهد و برای جلوگیری از آن ها اقدام می کند.
دبیرکل و کمیساریای عالی ملل متحد، مسائل مهم مربوط به حقوق بشر را درباره وضعیت و مسائل حقوق بشر، از جمله رفتار با زندانیان و تخفیف و کاهش مجازات های مرگ، محرمانه با دولت ها در میان می گذارند.
به موجب بعضی از معاهده های حقوق بشر ملل متحد، افراد می توانند علیه دولت ها برای نقض حقوق خود، مشروط به انجام بعضی از پیش شرط ها، از جمله استفاده کامل از همه راه حل های داخلی، شکایت کنند.
مجمع عمومی ۱۵ مارس ۲۰۰۶ قطع نامه مهمی برای ایجاد شورای حقوق بشر به منظور جایگزینی با کمیسیون حقوق بشر تصویب کرد. شورای حقوق بشر به عنوان مجمع اصلی گفت وگو و همکاری برای حقوق بشر خدمت می کند. تمرکز آن بر کمک به کشورهای عضو ملل متحد برای رفع نیازهای خود در زمینه حقوق بشر از راه گفت وگو، ظرفیت سازی وکمک های فنی است. این شورا همچنین توصیه هایی به مجمع عمومی برای توسعه بیش تر حقوق بین الملل در زمینه حقوق بشر ارائه می دهد. شورای جدید در مقایسه با ۵۳ عضو کمیسیون حقوق بشر، ۴۷ عضو دارد.
دفتر کمیساریای عالی یاری رسان تمام این تلاش ها است. این دفتر همچنین با ارائه کمک های فنی از طریق انجام فعالیت هایی مانند آموزش پلیس و قضات و ارائه مشورت درباره نهادهای قوه قضاییه و حقوق بشر ملی به دولت ها برای انجام مسئولیت های خود در زمینه حقوق بشر کمک رسان است. اینک بسیاری از عملیات حفظ صلح، شامل: ماموریت هایی برای محافظت و ترویج حقوق بشر مردم جهان درحوزه فعالیت این عملیات تعریف می شوند. سازمان ملل متحد از پاسخگویی برای موارد نقض شدید حقوق بشر بین المللی و حقوق و قوانین بشردوستانه نیز حمایت می کند.