دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، نویسنده، پژوهشگر و ادیب برجسته­ ی ایران معاصر، با آن که دارای تحصیلات آکادمیک حقوقی است و مدرک دکترای حقوق بین الملل از دانشگاه سوربن فرانسه را دارد، اما هیچ وقت به طور حرفه­ ای به مباحث حقوقی نپرداخته و انگار حقوق رشته­ ی مورد علاقه ­اش نبوده است. او در مقام قضاوت دادگستری هم دوام نیاورد و از همان زمان تا به امروز، خویشتن خویش را وقف دنیای ادبیات نموده است. اما این نپرداختن عامدانه و نه جاهلانه به مباحث حقوقی و حقوق بین الملل به معنی این نیست که دل مشغولی به آن نداشته است بلکه برعکس او همیشه این نگرانی انسانی، خصوصاً انسان ایرانی را در دل داشته که در آیینه ­ی آثارش نیز منعکس گردیده است. تنها اثر حقوقی از این استاد فرزانه کتابی است با عنوان “ذکر مناقب حقوق بشر در جهان سوم”.  او در کتاب ذکر مناقب حقوق بشر در جهان سوم به طور خاص به این نگرانی انسان آن هم از پنجره ­ی حقوق البته با حال و هوای ادبی خودش پرداخته است و این اثر را تقدیم کرده است به شهدای گمنام آزادی ایران که شهدای از مشروطه‌ به‌ این‌ سو را در بر می‌ گیرد.‌

این کتاب همان طور که نویسنده­ اش در پیشگفتار می ­آورد، از آذر ماه سال 1356، یعنی زمانی که هنوز دوران فضای باز سیاسی در هوای گرگ و میش به سر می­ برد به تدریج و به صورت سلسله مقالات شروع به انتشار کرد؛ نخست در ماهنامه ­ی “نگین” و سپس در “خواندنی ها” که با موافقت نویسنده به نقل آن پرداخت. در نهایت هم در مهر ماه سال 1357 و پس از چهار ماه انتظار برای دریافت مجوز از سوی وزارت فرهنگ و هنر وقت، به صورت کتاب درآمد. این اثر، نخستین نوشته ­ای بود که مرز متداول ممنوع مطبوعات را پشت سر می ­نهاد و گرچه عنوان جهان سوم را بر خود داشت، معلوم بود که همان کشوری را که در آن به سر می ­برد، مورد نظر اول خود دارد.

سرفصل ­های این کتاب که نشان از مضامینش دارد عبارتند از: “مردم‌ پرورده ی‌ جامعه ی‌ بی‌ حقوق‌”، “انسان‌، یعنی‌ موجود زنده‌ به‌ اضافه ی‌ حق”‌، “حقوق‌ سه‌ گانه ی‌ فرد: 1- حقّ زندگی‌، 2- حق آزادی، 3- حق جستجوی خوشبختی”، “سه نوع تجلی آزادی: 1- آزادی تجمع 2- آزادی بیان 3- آزادی از قید و بیم”، “آزادی سیاسی در گرو سازمان است”، “حکومت در برابر مردم”، “جهان سوم در ارتباط با جهان دیگر”، “یادی از حقوق بشر” و “انسان متجدد و انسان عقب مانده”

دکتر ندوشن در مقدمه ی این کتاب آورده است: “بشر امروز که‌ نسبت‌ به‌ سرنوشت‌ خود آگاهی‌ و بیداری‌ به‌ هم‌ زده‌ است‌، نمی‌تواند مدت‌ درازی‌ با اندیشه‌ های‌ پراکنده‌، امیدهای‌ واهی‌ و شبه‌ دموکراسی‌ زندگی‌ کند. نگران‌ آینده ی‌ خود است‌ و میل‌ دارد که‌ در مسیر اطمینان‌ بخشی‌ بیفتد. این‌ مسیر هرچه‌ باشد باید از طریق‌ رای‌ آزاد مردم‌ تعیین‌ گردد؛ یعنی‌ این‌ احساس‌ به‌ آنان‌ بدهد که‌ در تعیین‌ مشی‌ و امر اداره ی کشور مشارکت‌ آن ها منظور شده‌ است‌…”

در بخشی از کتاب که به تفصیل به مقوله ی آزادی پرداخته شده نیز، آمده است: “از آن جا که با زور خالص، فرمان راندن بسیار بوده، جلب اعتقاد به مشروعیت و یا لااقل جلوگیری از تصور فقدان مشروعیت، لازمه ی کار بوده است. در حکومت هایی که رای مردم مداخله نداشت، زور و اعتقاد دو کفه ی ترازو بودند که می بایست کم و بیش متوازن بمانند وگرنه اختلال برپا می گشت و آفتاب عمر حکومت را بر لب بام قرار می داد.

اتحاد زور و اعتقاد، یا به تعبیر دیگر «سیف و قلم» اتحاد باریکی بوده است؛ در این میان پارسائی یا ناپارسائی پیشوایان دینی، نقش مهمی در جریان امر ایفا می کرده است. اگر بر تاریخ نگاهی افکنده شود که چگونه دو قدرت تشرع و ملک، عنان در عنان می رفته اند، در معارضه ای که گاه به همدستی می انجامید و گاه به کشمکش، و در این رهگذر چه بسا فرمانروا می بینیم که کوشیده اند تا دست خود را حنا بسته ی دین بنمایند و چه بسا متشرع که ابا نداشته اند تا شرع را به وسعت اشتهای حکام قالب ریزی کنند.”

خواندن این کتاب، علی رغم این که در دوران سلطنت پهلوی به نگارش درآمده است، اما از حیث ارزشمندی اثر و البته کهنه نشدن مضامینی که نویسنده به آن پرداخته است، به علاقه مندان و کوشندگان حوزه ی حقوق بشر در هر زمان توصیه می گردد.

عنوان کتاب: ذکر مناقب حقوق بشر در جهان سوم

نویسنده: دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن

انتشارات آرمان

نوبت چاپ: چهارم، 1372