شاید بتوان گفت اصلی ترین آموزه ای که سیل اخیر در ایران داشت، لزوم مسئله آموزش و شناختن اصطلاحات و مسائل مربوط به آب و آبخیزداری در کشور است. حوزه ای که در طول سالیان و در فضای سیاست زده رسانه ها و جامعه ایران بدان پرداخته نشده بود. سیل اخیر ثابت کرد که مسئله آب تا چه میزان در ایران اهمیت دارد و باید در خصوص آن دانست و اندیشید.

بر واقعه اخیر باید ویژگی اقلیمی ایران را هم اضافه کرد. اقلیمی که به طور کلی گرم و خشک طبقه بندی می شود، اما از شمال پر باران تا جلگه خوزستان و بیابان و کویر و کوهستان های سر به فلک کشیده اش، نشان می دهد که با کشوری پر تنوع در حوزه محیط زیستی مواجه هستیم. این کشور پر تنوع اما علاوه بر خصلت اساسی گرم و خشک بودنش، به سبب برداشت های بی رویه از منابع آب و خاک با بحران منابع آبی و تخریب محیط زیستی روبه رو است.

بهره برداری از سیلاب به روش های مختلف در زمین و طبیعت دارای گذشته ای به تاریخ طولانی خود کشاورزی است و زراعت سیلابی در ایران نیز یکی از روش های مورد استفاده است. به مانند همه مناطق شبیه در خاورمیانه، آمریکای شمالی و مرکزی و شمال آفریقا و غیره.

در چنین مناطقی بحث پخش سیلاب بر آبخوان برای حفاظت از منابع آب و خاک امری ضروری و اساسی است و در این خصوص باید آموخت و به کاربست. کتاب “مبانی پخش سیلاب بر آبخوان” هم در تلاش است تا متنی مفصل و آموزشی در این زمینه باشد. هم برای دانش آموختگان تخصصی این حوزه و هم برای کسانی که می خواهند در خصوص بحران آب بیش تر بدانند.

این کتاب در پنج فصل تهیه شده است. فصل اول به گذشته و روش های پخش سیلاب توجه می کند. این فصل در ابتدا ترمینولوژی بحث را مشخص و سیلاب را تعریف و از اهمیت آن می گوید. سپس به مسئله پخش سیلاب در ایران و روش های کنترلش می پردازد و بعد با تعریف “آبخوان”، از اصول و اهداف پخش سیلاب بر آبخوان ها سخن می گوید.

فصل دوم، گاهی برای شناخت ویژگی ها و اولویت بندی منطق مستعد پخش سیلاب است. این فصل با شرح و تعریف مخروط افکنه ها آغاز می کند و به اولویت بندی مناطق مستعد سیلاب در ایران با استفاده از سنجش دور و سیستم های اطلاعات جغرافیایی می پردازد. بعد به بحث هایی چون داده های مکانی مورد نیاز برای شناسایی مناطق مناسب پخش سیلاب، استخراج اطلاعات از تصویر ماهواره ای به روش تفسیر چشمی، تولید اطلاعات تکمیلی به مانند نقشه شیب و نقشه های مرتبط با فواصل، مبانی مکان یابی منطق مستعد برای پخش سیلاب، مبانی تفسیر تصویر ماهواره ای با هدف شناخت مخروط افکنه ها و ویژگی پایگاه داده ها و کلیات تلفیق این داده ها می پردازد. در انتها هم بحثی آموزشی در خصوص مراحل مختلف انجام یک پروژه تفسیر تصویر به منظور مکان یابی مناطق مناسب برای پخش سیلاب در نظر گرفته شده است.

فصل سوم به ساختار مطالعه و برنامه ریزی جهت اجرای پروژه های پخش سیلاب پرداخته است. در این فصل پس از سازماندهی مطالعات به بررسی های اجمالی اولیه در طرح های پخش سیلاب بر آبخوان پرداخته و بعد نوبت به مطالعات مرحله توجیهی کار می رسد. در ادامه با انجام مطالعات پایه -مثلاً در حوزه های فیزیوگرافی، هواشناسی و اقلیم و غیره-، نحوه نظارت بر این مطالعات و عملیات اجرایی را بررسی می کند. در انتها نیز با تشریح یک سیستم پخش سیلاب بر آبخوان، مشکلات و تنگناهای قابل پیشبینی در مطالعات و اجرای عملیات را مورد بحث قرار داده و به بررسی اثرات پخش سیلاب در اقتصاد ملی، منطقه ای و محلی می پردازد.

موضوع اصلی فصل چهارم طراحی سیستم های پخش سیلاب و مستندسازی موارد از طریق نمونه های اجرا شده است. در این فصل به انواع سیستم های پخش سیلاب پرداخته شده و اجزاء و مشخصات فنی شبکه های پخش سیلاب به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. هم چنین با نگاهی به انواع سازه های کنترل سیلاب و تثبیت بستر آبراهه و خصوصیات آن ها، انواع بندها از قبیل خشکه چین، قلوه سنگی، سنگ و سیمانی و توریسنگی بحث شده است. در ادامه هم با ورود به بحث فاصله بین بندها، مسائلی چون ارتفاع بند، کف بندها، تثبیت آبراهه ها و اپی ها و تورکینست (یک نوع سازه آبی که برای مناطق کم شیب به منظور ذخیره و جمع آوری آب باران و سیلاب احداث می گردد) مورد مداقه و نظر قرار گرفته است.

در فصل انتهایی کتاب هم با توجه به ضرورت وجود یک شبکه جامع و کامل داده برداری برای جمع آوری اطلاعات در طرح ها و پروژه های مختلف، پایش تغییرات عوامل مختلف در عرصه های پخش سیلاب بحث شده است. در این فصل پس از مقدمه بر موضوع، با طرح بررسی اثرات پخش سیلاب بر کیفیت و کمیت منابع آب زیرزمینی به بررسی اثرات آن بر خصوصیات خاک از طریق پایش توجه شده است. در ادامه نیز پس از بررسی و پایش عملکرد سازه های آبگیری و پخش، پایش عملیات بیولوژیک، بررسی و پایش اثرات اقتصادی-اجتماعی و پایش هیدرولوژی و هواشناسی مورد نظر بوده و شرح داده شده است.

این کتاب علاوه بر این پنج فصل مفصل در 238 صفحه، فهرستی بسیار کارآمد و قابل توجه برای پژوهشگران از جداول و اشکال و نگاره های مرتبط با مسئله دارد که علاقمندان می توانند با مراجعه به آن ها، سرعت کار پژوهشی خود را بالا ببرند.

در کشوری که در سیلاب اخیر، بیش از نیمی استان هایش درگیر شده و خسارات بسیاری بر آن ها وارد آمده، خواندن و دانستن در خصوص موارد مرتبط با آن از جمله مسئله مورد بحث، آبخوان، نه تنها برای متخصصین و گویندگان و نویسندگان این حوزه که برای شهروندان عادی نیز ضروری به نظر می رسد. در کشوری که مسئله آب بدل به بحرانی شده که ظرفیت پیشی گرفتن از بحران های دیگر را هم دارد، خواندن در این حوزه می تواند کمکی به بهتر دانستن و عملکرد بهتر باشد. خبر خوب آن که در کشوری که آمار کتابخوانی آن غم بار است، چاپ اول کتاب مورد بحث ما در سال 1388 پس از مدتی نایاب شد و توضیحات مورد بحث متعلق به چاپ دوم این کتاب است. مولفین اما هم چنان برآنند تا با تصحیحات دقیق تر و پیشنهادات و نظرات کارشناسی، در جهت بهبود هرچه بیش تر کیفی کتاب اقدام کنند.

نام کتاب: مبانی پخش سیلاب بر آبخوان

مؤلفان: نادر جلالی، کورش کمالی، ابراهیم سیدی، محمد صادق جلال ‌الدینی، علیرضا اسلامی، اباذر مصطفایی و نجفقلی غیاثی

سال انتشار: 1393-دوم

ناشر: پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری