شعار روز جهانی بهداشت (18 فروردین ) در سال جاری، حفاظت بیش تر در برابر بیماری هایی است که از طریق حشرات منتقل می شوند. این بیماری ها بیش تر در مناطق گرم و مرطوب شیوع دارند. در میان آن ها بیماری مالاریا برای ایرانی ها شناخته شده تر است. در کتاب مذهبی اوستا به تب و لرز اشاره و اصطلاح تب تایب، تب نوبه، تب و لرز در کتاب قانون ابن سینا و ذخیره ی خوارزمشاهی بارها ذکر شده ‌است. این بیماری توسط پشه ای به نام “آنوفل” از شخص بیمار به فرد سالم منتقل می شود.

در گذشته بیماری مالاریا در ایران گسترده و از نظر تلفات هراسناک بوده است. براساس برخی گزارش ها در سال 1303، که جمعیت ایران حدود 13 میلیون نفر بود، بین 4 تا 5 میلیون نفر از ایرانیان به بیماری مالاریا مبتلا بودند و از هر 10 مورد مرگ و میر، 4 نفر بر اثر مالاریا می مردند. در حال حاضر بیماری مالاریا در اغلب مناطق کشور تقریباً ریشه کن شده و تنها در مناطق جنوبی استان کرمان و استان های  سیستان و بلوچستان و هرمزگان به صورت مهار شده و محدود وجود دارد. نگاه بهداشت جهانی امسال به کشورهای فقیر قاره ی افریقا است که بیماری های انتقالی توسط حشرات هنوز گسترده و پرتلفات هستند.

در ایران روز جهانی بهداشت به رسمیت شناخته شده و علاوه بر آن برای جلب توجه بیش تر جامعه به مسایل بهداشتی و  به پیشنهاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 1381، مناسبتی رسمی  به نام هفته ی سلامت (18 تا 24 فروردین) به  تصویب شورای فرهنگ عمومی رسید و این مناسبت از سال 82 وارد تقویم کشور شد. در ایران اما شعار و اولویت متفاوت است. شعار امسال هفته ی سلامت، “یک عمر سلامت با خود مراقبتی” است. مطابق دستورالمل وزارت بهداشت، با توجه به تعطیلات عید نوروز و فرصت محدود برنامه ریزی و اجرا، هفته ی سلامت امسال با کمی تاخیر، از اول اردی بهشت ماه شروع می شود.

نام اولین روز هفته ی سلامت امسال،  “توانمندسازی نوجوانان و جوانان برای خودمراقبتی” است. برگزاری سخنرانی، مسابقه ی نقاشی و انشا نویسی درباره ی سلامت، از جمله برنامه های این هفته در  مدارس کشور است. وزارت آموزش و پرورش هم طی اطلاعیه ای از دانش آموزان خواسته است که در مسابقه ی “سوال سلامت رئیس جمهور” شرکت کنند. سوال رئیس جمهور این است: “چه کار کنیم تا بدن ما سالم بماند و بتواند مقاومت کند؟”

پیشگیری از بیماری، در سنین کودکی و نوجوانی، موثر تر و مفید تر است. پیمان جهانی حقوق کودک، به این دلیل حق برخورداری از خدمات بهداشتی را برای کودکان به رسمیت شناخته که دوران کودکی پایه و اساس رشد جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان است. علاوه بر این، کودکان به علت شرایط سنی خود آسیب پذیرند و این  آسیب پذیری ایجاب می کند که با وضع قوانین مناسب و حمایت و مراقبت لازم از کودکان، رشد و سلامت جسم و روان آنان تامین شود و دیگر  این که کودکان نه تنها از نظر کمیت، بلکه از نظر کیفیت با بزرگسالان تفاوت های اساسی دارند و خواست ها، نیازها و ویژگی های مخصوص خود را دارند. بنابراین از نظر حقوقی نیز، نیازمند به قوانین خاص و متفاوت با بزرگسالان هستند.

در ماده ی 24 پیمان نامه ی حقوق کودک با عنوان خدمات بهداشتی می خوانیم: “کودکان حق دارند از بالاترین سطح بهداشت و خدمات پزشکی برخوردار شوند. دولت ها باید برگسترش و مراقبت ها و آموزش های همگانی بهداشتی، توجه خاص مبذول دارند.”  خدمات بهداشتی مقدم بر خدمات درمانی است. سازمان بهداشت جهانی(WHO)  نیز، بهداشت را این گونه تعریف کرده  است: “بهداشت علم و هنر پیشگیری از بیماری ها و طولانی کردن عمر و ارتقای سلامت به وسیله ی کوشش های متشکل اجتماعی است.”

سرمایه گذاری کشورها در امور سلامت و آموزش دانش آموزان هزینه نیست بلکه نوعی سرمایه گذاری پربازده و زیر بنایی است. بعد از نهاد خانواده، مدرسه مهم ترین نهاد تربیتی و مراقبتی کودکان است. کودکان به جز خانه، بیش ترین وقت خود را در مدرسه می گذرانند. در ایران  کودکان 6 تا 17 سال در سن تحصیل هستند.  این کودکان از نظر بهداشتی چه حقوقی دارند و چه اندازه به حقوق بهداشتی آن ها توجه می شود؟

بر اساس آیین نامه ها و مقررات موجود تعلیم و تربیت در محیطی ایمن و بهداشتی و رعایت فاکتورهایی مانند گنجایش کلاس، نور، تهویه، دما، سروصدا، امکانات ایمنی، وسایل پیش گیری و مقابله با حوادث، نظافت، سیستم جمع آوری و دفع زباله، سرویس بهداشتی، هوای تمیز، آب آشامیدنی سالم و غیره در مدارس از حقوق فردی و اجتماعی کودکان است.

مدارس ایران از نظر رعایت این فاکتورها در شرایط و موقعیت یکسانی نیستند. در مدارس شهری، معمولاً تراکم دانش آموزان در کلاس درس بالا است و مدارس روستایی از نظر سیستم گرمایش و سرمایش مشکلات جدی دارند. در برخی مناطق از جمله در استان خوزستان، تعدادی از مدارس از داشتن آب سالم آشامیدنی محروم اند. در تهران و اغلب شهرهای بزرگ آلودگی هوا سلامت کودکان را تهدید می کند. امکانات مقابله با حوادث در مدارس بسیار ضعیف است و مهم تر از همه این که بر اساس اظهارات مسئولان نوسازی مدارس، حدود 30 درصد مدارس سازه ی غیر مقاوم دارند و در مقابل حوادثی مانند زلزله به شدت آسیب پذیر اند.

در آیین نامه ی بهداشت محیط مدارس، استانداردهای بهداشتی و ایمنی با دقت احصائ شده اند اما در عمل سطح ایمنی و بهداشت بسیاری از مدارس بسیار پایین تر از ضوابط آیین نامه است. فاکتورهایی مانند دور بودن از تاسیسات آلودگی زا مانند کارخانجات صنعتی، شیمیایی، دامداری ها و مرغداری ها، راه آهن و بزرگراه ها (به خاطر آلودگی صوتی)، سرانه ی زمین و بنا، تامین فضای سبز، ایجاد زمین های ورزشی و فضاهای بهداشتی، محدودیت طبقات، پوشش کف، وضعیت راه پله، نور کافی، رنگ دیوار و تخته و محل نصب تخته و غیره، از جمله استانداردهای ضروری مدارس است.

مطابق آیین نامه، در روستاهایی که آب لوله کشی دارند باید مدرسه به شبکه ی آب روستا متصل شود. در مدارسی که از آب لوله کشی برخوردار نیستند و یا با قطع آب شبکه مواجه اند، نصب منبع آب بهداشتی، ذخیره ی آب نوشیدنی و سایر مصارف بهداشتی با رعایت ضوابط و برای هر دانش آموز حداقل 15 لیتر در روز ضروری است. آبخوری عمومی دانش آموزان باید با آب سردکن مجهز و حداقل برای هر 45 نفر یک شیر آبخوری پیش بینی شود. آبخوری باید خارج از سرویس های بهداشتی و با رعایت شرایط بهداشتی و با فاصله ی حداقل 15 متر احداث گردد. تعداد توالت ها در مدرسه به ازائ هر 40  نفر حداقل یک چشمه توالت و هر 60 نفر یک دستشویی در نظر گرفته شود. استفاده از صابون مایع در دستشویی ها ضروری است و ترجیحاً از مخزن ثابت صابون مایع و لوله کشی روی دستشویی ها استفاده شود.

در آیین نامه تاکید شده که ضوابط ارگونومی (مناسبات فیزیکی بدن) برای دانش آموزان متناسب با دوره های مختلف تحصیلی باید بر معیارها و ضوابط استاندارد منطبق باشد. در حالی که در مدارس دانش آموزان در تمام دوره های تحصیلی باید ساعت ها روی نیمکت های چوبی به عرض 20 تا 25 سانتیمتر و بدون تکیه گاه بنشینند. وضعیت ناراحت نشستن روی آموزش کودکان اثر منفی دارد. علاوه بر این باعث ایجاد ناهنجاری های اسکلتی هم می شود.

برای اجرا و نظارت بر موارد ایمنی و بهداشتی در مدارس حضور مربی بهداشت پیش بینی شده است. آموزش بهداشت فردی به دانش آموزان و اولیای آنان و همکاران، ارائه ی کمک های اولیه در موارد ضروری و مراقبت از استمرار شرایط بهداشتی و ایمنی محیط مدرسه است. معاینه و غربالگری دانش آموزان هنگام ثبت نام و تشکیل شناسنامه سلامت برای دانش آموزان، معرفی بیماران به مراکز درمانی، کنترل نحوه ی تغذیه دانش آموزان و نظارت بر بهداشت بوفه ی مدرسه، اجرای طرح های سلامت در مدارس و غیره از جمله وظایف مربی بهداشت مدارس است.

کلیه ی دانش آموزان در برابر حوادث در مدرسه و اردو بیمه هستند و هنگام ثبت نام مبلغ حق بیمه از اولیا دریافت می شود. حق بیمه در سال تحصیلی 92-93 برای هر دانش آموز 3 هزار تومان بود. با این حال نه اولیای مدرسه و نه پدر و مادر دانش آموزان این بیمه را جدی نمی گیرند. میزان پوشش این بیمه در پرداخت هزینه های درمان، نقص عضو و فوت پایین است.

براساس مقررات به ازای هر 750  دانش‌آموز باید یک مربی بهداشت تمام وقت  در مدرسه  حضور داشته باشد. اما اکنون در حدود یکصد هزار مدرسه ی کشور، تنها پنج هزار و 700 مربی بهداشت در سطح مدارس مشغول فعالیت هستند. دو سوم مدارس ما به کلی از داشتن مربی بهداشت محروم اند. نیاز به مربی بهداشت در مدارس ابتدایی بیش تر است. آموزش و پرورش به دلایل مالی و کمبود اعتبار قادر به جذب مربی بهداشت مورد نیازاش نیست. در حالی که طبق گفته ی مقامات این وزارتخانه بین 58 تا 100 هزار نیروی مازاد بر نیاز دارد.