در دهه‌های اخیر همراه با توسعه و رشد سریع شهرنشینی در ایران و چالش‌های صنعتی همراه با آن، آلودگی هوا در شهرهای مختلف ایران تبدیل به یک بحران گسترده شده است و بسیاری از کلان‌شهرهای ایران همچون تهران، اهواز، اصفهان و مشهد با معضل آلودگی هوا روبه‌رو هستند. تمرکز موقعیت‌های شغلی و برخورداری از زیرساخت‌های توسعه‌ای باعث شده سیل عظیمی از مهاجرت‌ها به کلان‌شهرها و حومه‌ی آن صورت بگیرد. این افزایش جمعیت خود باعث افزایش تردد و مصرف بیشتر سوخت‌های فسیلی شده است.
امروزه آلودگی هوا در کشورهای مختلف جهان اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه تبدیل به چالشی بزرگ شده و انتشار انواع آلاینده‌ها کره‌ی خاکی را با بحرانی عظیم روبه‌رو کرده است. آلودگی هوا چهارمین علت مرگ و میر در جهان به شمار می‌رود و پس از فشارخون، خطرات رژیم غذایی و دخانیات، کشنده‌ترین عامل بوده و سالانه هزینه‌ی زیادی روی دست دولت‌ها و مردم جهان می‌گذارد.
این معضل چه به صورت جسمی و چه به صورت روانی مشکلات شدیدی را برای شهروندان شهرهای بزرگ و حومه‌های اطراف آن به وجود آورده و تقریبا به یک امر روتین فرساینده تبدیل شده است. مشکلات قلبی و عروقی، انواع بیماری‌ها و عفونت‌های چشمی، ناراحتی‌های مختلف دستگاه تنفسی شامل آسم، عفونت قسمت‌های فوقانی دستگاه تنفس، التهاب ریوی و برونشیت، بروز انواع سرطان و اختلالات زیادی که در ناحیه‌ی مغز و اعصاب اتفاق می‌افتد، در بسیاری از موارد ریشه در اثرات ناخوشایند آلودگی هوای شهرها دارند.
سازمان جهانی بهداشت گزارش داده است که در حدود 90 درصد مردم جهان در حال تنفس هوای آلوده هستند و سالانه بیش از 7 میلیون مرگ در اثر آلودگی هوا اتفاق می‌افتد. برآوردها نشان می‌دهد که مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا هزینه‌ زیادی را بر دوش اقتصاد جهانی تحمیل کرده است. هزینه‌ای که می‌توانست صرف جلوگیری و پیشگیری از آلودگی هوا شود.
بر اساس مطالعه مرکز سلامت جهان (WHO) دولت‌ها مسئول مستقیم آلودگی هوا هستند و وظیفه دارند برای جلوگیری از این پدیده اقدامات متناسبی را همچون ایجاد فضای سبز و کاشت مراتع در حومه‌ی شهرها، از رده خارج کردن خودروهای با استاندارد پایین و دودزا، ممانعت از انتشار گازهای آلاینده و تنظیم کارخانه‌ها انجام دهند.
در قانون اساسی کشور ایران، مانند بسیاری از کشورها در مورد لزوم حفاظت از محیط زیست تاکید شده است. به عنوان مثال اصل 50 قانون اساسی، به طور صریح و مستقیم به لزوم حفاظت از محیط زیست و ممنوعیت فعالیت‌های آلاینده‌های محیط زیست اشاره کرده است. در حقیقت چنین التزامی پیش از این نیز احساس شده بود و بحث‌های حقوقی پیرامون آن در چندین سال قبل از اینکه بحران آلودگی به این حد برسد نیز وجود داشت.
نخستین قانونی که به طور بسیار کلی به محیط زیست اشاره کرده است قانون بودجه‌ی 1328 است که در آن به آلودگی هوا به طور اخص اشاره نشده بود. اما نخستین قانونی که به طور صریح به موضوع آلودگی هوا پرداخت، قانون اصلاح پاره‌ای از مواد و الحاق مواد جدید به قانون شهرداری مصوب 1345 است. مطابق این قانون، وظیفه‌ی نظارت و مراقبت از وضع آلاینده‌ها اعم از کارخانه‌ها و وسایل نقلیه به شهرداری محول شده بود.
اما قانونی که در سال‌های اخیر به طور انحصاری و جامع تعیین‌کننده‌ی ضوابط مربوط به آلودگی هوا بوده، قانون نحوه‌ی جلوگیری از آلودگی هوا مصوب 1374 است. پس از این قانون نیز، فعالیت‌هایی در جهت ارتقای قوانین مربوط به کیفیت شهرها انجام گرفت و در نهایت «قانون هوای پاک» در سال 1396 به تصویب رسید.
تلاش برای ارتقای قوانین اگرچه گام مثبتی در جهت کاهش آلاینده‌ها در ایران به شمار می‌رود اما مشکل اساسی در چنین قوانینی، مسائل مربوط به ضمانت اجرای این قوانین است که باعث شده بحران آلودگی همچنان به قوت خود باقی بماند و هزینه‌ی هنگفتی را به شهروندان و دولت تحمیل کند.
در واقع قانون هوای پاک ایران مصوب 1396 با چالش‌هایی مهم در اجرا رو به رو است. چالش‌هایی که با ساز و کارهای قانونی در ارتباط هستند.
با اینکه قانون هوای پاک به منظور رفع مشکل آلودگی هوای کلان‌شهرها تصویب شد اما همچنان مشکل آلودگی هوا به قوت خود باقی است و شهروندان به هوای پاک دسترسی ندارند. علت اصلی تداوم این وضعیت عمل نکردن دستگاه‌ها به وظایف قانونی خود و جدی نگرفتن و وانهادن مسائل زیست محیطی است. اقداماتی که انجام می‌شود نیز بسیار مقطعی بوده و تنها در مدتی که آلودگی به مرز هشدار می‌رسد فعالیت‌هایی صورت می‌گیرد و پس از آن همه چیز به حال خود رها می‌شود. طرح‌های موقتی همچون طرح ترافیک و تعطیل کردن مدارس عملا کمک چندانی به حل مشکل آلودگی هوا نمی‌کند.
عمده‌ترین دلیلی که باعث افزایش آلودگی هوا شده عوامل انسانی است. برخی از سیاست‌های کلان اتخاذشده توسط دولت نیز، منجر به افزایش آلودگی هوا شده است.
در یک دسته‌بندی کلی منابع آلاینده در ایران شامل موارد زیر می‌شوند:
-حمل و نقل و وسایل نقلیه موتوری
-وسائل گرمایشی و سرمایشی خانگی و تجاری
-نیروگاه‌های حرارتی و کارخانجات داخل و حومه‌ی شهر
-گرد و خاک، زباله‌سوزی و منابع کویری
اگر چه بخشی از راهکارها بر عهده‌ی مردم و طرح موضوع مسئولیت مدنی است اما دولت‌ها همواره مسئول اصلی کاهش آلودگی هوا هستند و این در حوزه‌ی وظایف آن‌ها است که با به کارگیری راهکارها و تصمیم‌گیری‌های درست و کارآمد با این معضل مبارزه کنند.
از طرفی دیگر خود سیاست‌های توسعه‌ای دولت در انتشار آلاینده‌ها نقش زیادی داشته است. آلودگی ناشی از فعالیت‌های اقتصادی در جریان توسعه‌ی آسیب‌های جبران ناپذیری به محیط زیست وارد کرده است. بنابراین اهداف دولت که اغلب دارای ابعاد اقتصادی است باید اتخاذ سیاست‌های زیست محیطی مناسب باشد.
برای نمونه علت عمده‌ی آلودگی هوا در تهران، به عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، صنایع و حمل و نقل است. تردد بیش از حد خودروها و موتورسیکلت‌های که از استاندارد کافی برخوردار نیستند و همچنین از سوخت غیراستاندارد و یا کیفیت پایین استفاده می‌کنند در آلودگی هوا تاثیر بسزایی داشته‌اند. مشکلی که در وهله‌ی اول متوجه صنعت خودروسازی ایران است که در بسیاری از موارد پاسخگوی مشکلات ناشی از آلودگی هوا نیست. از طرف دیگر فعالیت صنایع سنگین و آلاینده در داخل و اطراف شهرها به ویژه کلان‌شهرها، و فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی باعث شده که در شهرهای پرجمعیت آلودگی هوا هر از گاهی تا مرز هشدار پیش برود.
علاوه بر مشکلات انسانی موقعیت جغرافیایی و مشکلات طبیعی نیز مزید بر علت شده است. به عنوان مثال موقعیت جغرافیایی شهر تهران به گونه‌ای است که در دره واقع شده و اطراف آن را کوه‌ها احاطه کرده‌اند. به همین خاطر است که آلودگی در آسمان این شهر باقی می‌ماند و قادر نیست که از آن خارج شود. موقعیت جغرافیایی اصفهان نیز به همین صورت است. در دشت قرار گرفتن اصفهان سبب شده که تهویه‌ی شهر به سختی اتفاق بیفتد. موقعیت جغرافیایی اهواز نیز و مجاورت آن نیز در تشدید آلودگی‌ها تاثیرگذار بوده است. اگر چه خشک شدن تالاب‌ها و سدسازی‌های بی‌رویه عامل اصلی طغیان طبیعت و هجوم گرد و غبار به این شهر است. از طرف دیگر تغییرات اقلیمی نیز بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. تغییر در الگوی باد و باران، نوسانات نامتعارف دما و تغییر فصول به روند آلودگی شهرها سرعت و شدت بیشتری بخشیده است.
با این وجود در همه‌ی این موارد، نقش عوامل انسانی و سوء مدیریت دلیل همه‌ی این بحران‌هاست. عامل اصلی آلودگی هوای کلان شهرهای ایران مشکلات ناشی از حمل و نقل و صنعت خودروسازی است. به عنوان مثال به طور روزانه بیش از سه میلیون خودرو در تهران تردد می‌کنند و منابع متحرک چیزی حدود 85 درصد آلودگی‌های هوای تهران را سبب می‌شوند. در واقع تعداد خودروهایی که در تهران در حال تردد هستند دو و نیم برابر توان و ظرفیت اکولوژیکی آن است.
تحقیقات نشان می‌دهد فرودین‌ماه دارای بیشترین روزهای هوای پاک در کلان‌شهرهایی مثل تهران است. در این ماه به علت تعطیلی‌های رسمی و غیررسمی بیشتر نسبت به ماه‌های دیگر، موجب شده است که تعداد روزهای همراه با هوای پاک افزایش ‌یابد. بنابراین با اینکه شرایط اقلیمی مناسبی از نظر بارش و سمت و سرعت باد وجود ندارد، کاهش تردد و روزهای تعطیل در کاهش آلودگی تاثیرگذار بوده‌اند.
در اهواز با وجود قابل پیش بینی بودن وضعیت بحرانی شهر، همچنان تصمیم‌های پیشگیرانه و کنترلی برا آن اتخاذ نمی‌شود. تنها کاری که انجام می‌گیرد تعطیلی مدارس است. میزان آلودگی در این شهر تا حدی است که بارش هم کمکی به آن نکرده و باعث افزایش آلودگی و باران اسیدی می‌شود. وقوع خشکسالی، ازبین رفتن تالاب‌ها و پوشش گیاهی پدیده‌ی ورود گرد و غبار را در اهواز تشدید کرده است.
مشکل دیگر این است که نهادهای درگیر بحران آلودگی، حاضر نیستند مسئولیت این بحران را بر دوش بگیرند. گفته می‌شود که حدود 16 دستگاه از جمله وزارت نفت، صنعت معدن تجارت، نيرو، كشور، ستاد حمل و نقل و سوخت و شهرداري ها در موضوع آلودگي هوا نقش و مسئوليت دارند.
تنها راه‌حلی که مسئولان در موقع آلودگی هوا به ذهنشان می‌رسد این است که یا شهرها را تعطیل کنند یا از مردم بخواهند که دست به دعا بردارند و برای برف و باران دعا کنند. چیزی که مشخص است این است که مسئولان در زمینه کاهش آلودگی هوا هیچ برنامه عملیاتی مناسبی را طراحی نکرده‌اند. در واقع راه حل‌های مقطعی چون آبپاشی کردن تهران با چند فروند هواپیمای سمپاشی کاری از پیش نمی‌برد.

منابع:
-بهبود ضوابط کیفری و نوآوری های قانون هوای پاک در مقایسه با قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا/ نویسنده: عبدالمجید سودمندی/ پژوهش حقوق کیفری، سال هفتم، تابستان 1398 شماره 27
-عوامل مؤثّر بر رخداد روزهای همراه با هوای پاک در تهران/ نویسنده: فاطمه درگاهیان/ جغرافیا و توسعه ناحیه ای، سال پانزدهم، بهار و تابستان 1396 شماره 1 (پیاپی 28)
-خبرگزاری تسنیم، کد خبر: 1299388 به تاریخ 28/10/95، عنوان: نقش دولت در انتشار آلاینده‌ها
-سلامت نیوز، کد خبر: 38736، عنوان: نقش دولت در آلودگی هوا چیست؟
-ایرنا، کد خبر: 83612016، عنوان: ریشه مشکل آلودگی هوا در کجاست؟